پیشینه
اعتیاد به مواد مخدر یک مشکل طولانیمدت است که به دلیل اجبار غیر قابل کنترل به دنبال مصرف مواد مخدر ایجاد میشود. این مساله، یک مشکل جدی و رو به رشد است. کاهش تعداد افراد جوانی که برای نخستینبار مواد مخدر مصرف میکنند و پیشگیری از گذار از مصرف آزمایشی به اعتیاد، مهم است. مدارس، سیستماتیکترین و کارآمدترین راه را برای رسیدن به این اهداف ارائه میدهند.
برنامههای مدرسه در چهار گروه اصلی طبقهبندی میشوند:
1. برنامههای درسی دانش-محور (دورههای تحصیلی) اطلاعاتی را در مورد مواد مخدر ارائه میدهند، با این فرض که اطلاعات به تنهایی منجر به تغییر رفتار میشوند.
2. برنامههای درسی شایستگی اجتماعی (social competence curricula) بر این باور استوار هستند که کودکان مصرف مواد را با الگوبرداری، تقلید و تقویت، تحت تاثیر شناختها (ادراکات)، نگرشها و مهارتهای کودک از مواد مخدر میآموزند. این برنامهها از آموزش، نمایش، تمرین، بازخورد و تقویت، و غیره استفاده میکنند. آنها مهارتهای شخصی و اجتماعی خود-مدیریتی عمومی، مانند هدفگذاری، حل مساله و تصمیمگیری، همچنین مهارتهای شناختی را برای مقاومت در برابر تاثیرات رسانهای و بین فردی، افزایش عزت نفس، مقابله با استرس و اضطراب، افزایش قاطعیت و تعامل با دیگران آموزش میدهند.
3. رویکردهای هنجارهای اجتماعی (social norm) از روشهای آموزش هنجاری و آموزش مهارتهای مقاومت در برابر استعمال مواد مخدر استفاده میکنند. این موارد عبارتند از تصحیح تخمین بیش از حد نوجوانان از نرخ مصرف مواد مخدر در بزرگسالان و نوجوانان، شناخت موقعیتهای پُرخطر، افزایش آگاهی از تاثیرات رسانهها، همسالان و خانواده، و آموزش و تمرین مهارت نه گفتن (refusal skills).
4. روشهای ترکیبی از رویکردهای دانش-محور، شایستگی اجتماعی (social competence) و نفوذ اجتماعی (social influence) با هم استفاده میکنند.
سوال مطالعه مروری
شواهدی را در مورد تاثیر مداخلات پیشگیرانه مدرسه-محور بر کاهش مصرف و قصد استفاده از مواد مخدر و افزایش آگاهی در مورد آسیبهای مواد مخدر در دانشآموزان دبستانی یا متوسطه مرور کردیم.
ویژگیهای مطالعه
در مجموع 51 مطالعه (73 گزارش) را با 127,146 شرکتکننده پیدا کردیم. بیست و هفت مطالعه، 28 برنامه را با رویکرد شایستگی اجتماعی در برابر برنامههای درسی معمول، هشت مطالعه رویکرد نفوذ اجتماعی را در برابر برنامههای درسی معمول، هفت مطالعه یک رویکرد ترکیبی را در برابر برنامههای درسی معمول، دو مطالعه یک برنامه مبتنی بر دانش را در برابر برنامههای درسی معمول، چهار مطالعه دیگر رویکردها را در برابر برنامههای درسی معمول مقایسه کردند، هفت مطالعه به ارزیابی 11 مقایسه مختلف پرداختند. آنها عمدتا به دانشآموزان پایه ششم و هفتم (12 تا 13 سال) ارائه شدند. اکثر این کارآزماییها در ایالات متحده آمریکا انجام شدند. مداخلات عمدتا تعاملی بودند، پنج مورد از آنها یک سال تحصیلی، 18 مورد بیشتر از یک سال تحصیلی، و 29 مورد کمتر از یک سال تحصیلی به طول انجامیدند. در تمام موارد دیگر، طول دوره مداخله به وضوح مشخص نشد. دامنه پیگیری از بلافاصله پس از پایان مداخله تا 10 سال متغیر بود.
نتایج کلیدی
برنامههای مبتنی بر شایستگی اجتماعی عمدتا ارائه شده و تمایل مشابهی را به کاهش مصرف مواد مخدر و قصد مصرف و بهبود آگاهی در مورد مواد مخدر در مقایسه با برنامههای درسی معمول نشان میدهند، اما تاثیرات به ندرت از اهمیت آماری برخوردار بودند. برنامههای مبتنی بر نفوذ اجتماعی تاثیرات ضعیفی را نشان دادند که به ندرت قابلتوجه بودند. به نظر میرسد که برنامههای مبتنی بر ترکیبی از رویکردهای شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی نتایج بهتری نسبت به دیگر طبقهبندیها داشته باشند، با نتایج موثر در پیشگیری از مصرف ماری جوانا (marijuana) در پیگیری طولانیتر و در پیشگیری از هرگونه مصرف مواد مخدر. مداخلات مبتنی بر آگاهی هیچ تفاوتی را در پیامدها نشان ندادند، به جز آگاهی، که میان شرکتکنندگان درگیر در برنامه بهبود یافت.
کیفیت شواهد
کیفیت شواهد برای برخی از پیامدها و مقایسهها در سطح متوسط و برای برخی دیگر در سطح بالایی بود. اکثر مطالعات به اندازه کافی روش انجام خود را گزارش نکردند. علاوه بر این، بسیاری از مطالعات نتایج خود را به گونهای گزارش نکردند که بتوان آنها را در یک خلاصه آماری ترکیب کرد.
شواهد تا سپتامبر 2013 بهروز است.
برنامههای مدرسه مبتنی بر ترکیبی از رویکردهای شایستگی اجتماعی و نفوذ اجتماعی، بهطور میانگین، تاثیرات محافظتی کوچک اما همسو و سازگاری را در پیشگیری از مصرف مواد مخدر نشان دادند، حتی اگر برخی از پیامدها از نظر آماری معنیدار نبودند. برخی از برنامههای مبتنی بر رویکرد شایستگی اجتماعی نیز تاثیرات محافظتی را برای برخی از پیامدها نشان دادند.
از آنجایی که تاثیرات برنامههای مدرسه-محور اندک هستند، باید بخشی از استراتژیهای جامعتر برای پیشگیری از مصرف مواد مخدر به منظور دستیابی به تاثیر در سطح جمعیت باشند.
اعتیاد به مواد مخدر یک بیماری مزمن و عود کننده است. مداخلات اولیه باید با هدف کاهش اولین مصرف یا پیشگیری از گذار از مصرف آزمایشی به اعتیاد باشد. مدرسه بستر مناسبی است برای اعمال مداخلات پیشگیرانه.
ارزیابی اثربخشی مداخلات همگانی مدرسه-محور در کاهش مصرف مواد در مقایسه با فعالیتهای درسی معمول یا عدم مداخله.
پایگاه ثبت کارآزماییهای گروه مواد مخدر و الکل در کاکرین (سپتامبر 2013)، پایگاه مرکزی ثبت کارآزماییهای کنترل شده کاکرین (2013، شماره 9)؛ PubMed (1966 تا سپتامبر 2013)؛ EMBASE (1988 تا سپتامبر 2013) و دیگر بانکهای اطلاعاتی را جستوجو کردیم. همچنین با پژوهشگران در این زمینه تماس گرفتیم و فهرست منابع مقالات را بررسی کردیم.
کارآزماییهای تصادفیسازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs) که مداخلات مدرسه-محوری را ارزیابی کردند که برای پیشگیری از مصرف مواد مخدر غیر قانونی طراحی شدند.
از پروسیجرهای روششناسی (methodology) استاندارد مورد نظر مرکز همکاریهای کاکرین (The Cochrane Collaboration) استفاده کردیم.
تعداد 51 مطالعه را با 127,146 شرکتکننده وارد کردیم. برنامهها عمدتا به دانشآموزان پایه ششم و هفتم ارائه شدند. اکثر این کارآزماییها در ایالات متحده آمریکا انجام شدند.
رویکرد شایستگی اجتماعی در برابر برنامههای درسی معمول یا عدم مداخله
مصرف ماری جوانا (marijuana) در < 12 ماه پیگیری: نتایج به نفع مداخله شایستگی اجتماعی (social competence) بود (خطر نسبی (RR): 0.90؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.81 تا 1.01، چهار مطالعه، 9456 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). هفت مطالعه این پیامد را ارزیابی کردند (دادهای برای متاآنالیز وجود نداشت): دو مطالعه تاثیر مثبت و معنیدار مداخله را نشان دادند، سه مطالعه تاثیر غیر معنیدار، یک مطالعه تاثیر معنیداری را به نفع گروه کنترل و یک مطالعه روندی را به نفع گروه کنترل نشان دادند.
مصرف ماری جوانا در +12 ماه: نتایج به نفع مداخله شایستگی اجتماعی بود (RR: 0.86؛ 95% CI؛ 0.74 تا 1.00، یک مطالعه، 2678 شرکتکننده، شواهد با کیفیت بالا). هفت مطالعه این پیامد را ارزیابی کردند (دادهای برای متاآنالیز وجود نداشت): دو مطالعه تاثیر مثبت و معنیدار مداخله را نشان دادند، سه مطالعه تاثیر غیر معنیدار، یک مطالعه تاثیر معنیداری را به نفع گروه کنترل و یک مطالعه روندی را به نفع گروه کنترل نشان دادند.
مصرف مواد مخدر جامد (hard drug) در < 12 ماه: در این زمینه هیچ تفاوتی را نیافتیم (RR: 0.69؛ 95% CI؛ 0.40 تا 1.18، یک مطالعه، 2090 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). دو مطالعه این پیامد را ارزیابی کردند (دادهای برای متاآنالیز وجود نداشت): یک مطالعه نتایج قابل مقایسهای را برای گروه مداخله و کنترل نشان داد؛ یک مطالعه روندی را بدون اهمیت آماری به نفع رویکرد شایستگی اجتماعی یافت.
مصرف مواد مخدر جامد در +12 ماه: هیچ تفاوتی را در این زمینه به دست نیاوردیم (تفاوت میانگین (MD): 0.01-؛ 95% CI؛ 0.06- تا 0.04، یک مطالعه، 1075 شرکتکننده، شواهد با کیفیت بالا). یک مطالعه بدون ارائه دادهای برای متاآنالیز، نتایج قابل مقایسهای را برای گروه مداخله و کنترل نشان داد.
مصرف هرگونه مواد مخدر در < 12 ماه: نتایج به نفع مداخلات شایستگی اجتماعی گزارش شدند (RR: 0.27؛ 95% CI؛ 0.14 تا 0.51، دو مطالعه، 2512 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). یک مطالعه با 1566 شرکتکننده دادههای پیوستهای (continuous data) را ارائه کرد که تفاوتی را نشان نداد (MD: 0.02؛ 95% CI؛ 0.05- تا 0.09، شواهد با کیفیت متوسط).
رویکرد نفوذ اجتماعی در برابر برنامههای درسی معمول یا عدم مداخله
مصرف ماری جوانا در < 12 ماه: تاثیری را با اهمیت آماری اندک به نفع رویکرد نفوذ اجتماعی (social influence) پیدا کردیم (RR: 0.88؛ 95% CI؛ 0.72 تا 1.07، سه مطالعه، 10,716 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). یک مطالعه با 764 شرکتکننده دادههای پیوستهای را ارائه کرد که نتایجی را به نفع مداخله نفوذ اجتماعی نشان دادند (MD: -0.26؛ 95% CI؛ 0.48- تا 0.04-).
مصرف ماری جوانا در +12 ماه: در این زمینه هیچ تفاوتی را مشاهده نکردیم (RR: 0.95؛ 95% CI؛ 0.81 تا 1.13، یک مطالعه، 5862 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). یک مطالعه با 764 شرکتکننده دادههای پیوستهای را ارائه کرد که نتایجی را با اهمیت آماری اندک به نفع مداخله نفوذ اجتماعی نشان داد (MD: -0.22؛ 95% CI؛ 0.46- تا 0.02). از چهار مطالعهای که دادهای را برای متاآنالیز ارائه ندادند، فقط یک مطالعه تاثیر حفاظتی داشت که از اهمیت آماری برخوردار بود.
مصرف مواد مخدر جامد در +12 ماه: یک مطالعه که دادههایی را برای متاآنالیز ارائه نداد، تاثیر محافظتی قابلتوجهی را از رویکرد نفوذ اجتماعی نشان داد.
مصرف هرگونه مواد مخدر: هیچ مطالعهای، این پیامد را ارزیابی نکرد.
رویکرد ترکیبی در برابر برنامههای درسی معمول یا عدم مداخله
مصرف ماری جوانا در < 12 ماه: روندی به نفع مداخله وجود داشت (RR: 0.79؛ 95% CI؛ 0.59 تا 1.05، سه مطالعه، 8701 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). یک مطالعه با 693 شرکتکننده دادههای پیوستهای را ارائه کرد و تفاوتی را نشان نداد (MD: -1.90؛ 95% CI؛ 5.83- تا 2.03).
مصرف ماری جوانا در +12 ماه: نتایج به نفع مداخله ترکیبی بود (RR: 0.83؛ 95% CI؛ 0.69 تا 0.99، شش مطالعه، 26,910 شرکتکننده، شواهد با کیفیت متوسط). یک مطالعه با 690 شرکتکننده دادههای پیوستهای را ارائه کرد و تفاوتی را نیافت (MD: -0.80؛ 95% CI؛ 4.39- تا 2.79). دو مطالعه که دادهای را برای متاآنالیز ارائه نکردند، تاثیر معنیداری را به دست نیاوردند.
مصرف مواد مخدر جامد در < 12 ماه: یک مطالعه با 693 شرکتکننده دادههای دو حالتی (dichotomous) و پیوستهای را ارائه کرد و نتایج متناقضی را نشان داد: هیچ تفاوتی برای پیامدهای دو حالتی وجود نداشت (RR: 0.85؛ 95% CI؛ 0.63 تا 1.14)، اما نتایج به نفع مداخله ترکیبی برای پیامد پیوسته بود (MD: -3.10؛ 95% CI؛ 5.90- تا 0.30-). سطح کیفیت شواهد بالا بود.
مصرف مواد مخدر جامد در +12 ماه: در این زمینه هیچ تفاوتی را پیدا نکردیم (RR: 0.86؛ 95% CI؛ 0.39 تا 1.90، دو مطالعه، 1066 شرکتکننده، شواهد با کیفیت بالا). یک مطالعه با 690 شرکتکننده دادههای پیوستهای را ارائه داد و تفاوتی را نشان نداد (MD: 0.30؛ 95% CI؛ 1.36- تا 1.96). دو مطالعه که دادهای را برای متاآنالیز ارائه نکردند، تاثیر معنیداری را از درمان به دست نیاوردند.
مصرف هرگونه مواد مخدر در < 12 ماه: نتایج به نفع مداخله ترکیبی بود (RR: 0.76؛ 95% CI؛ 0.64 تا 0.89، یک مطالعه، 6362 شرکتکننده).
فقط یک مطالعه تاثیر مداخله متمرکز بر دانش و آگاهی را بر مصرف مواد ارزیابی کرد و به هیچ تاثیری دست نیافت. انواع مقایسهها و برنامههای ارزیابی شده در دو گروه دیگر از مطالعات بسیار ناهمگون بودند و سنتز آنها دشوار.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.