پیامهای کلیدی
• شواهد محدودی وجود دارد مبنی بر اینکه تغییرات در برنامههای شیفتی باعث بهبود کیفیت خواب، افزایش مدت خواب یا کاهش خوابآلودگی میشوند.
• برای اخذ نتیجهگیریهای قویتر در مورد تاثیر تغییرات برنامه شیفتی بر خواب و خوابآلودگی، به انجام مطالعات بیشتری نیاز است.
برای بهبود خواب کارگران شیفتی چه باید کرد؟
شیفت کاری موجب خواب ناکافی میشود، و این امر میتواند هوشیاری کارگر را مختل کرده و در نهایت بر سلامت و بیخطری (safety) شغلی تاثیر بگذارد. تغییر برنامههای شیفت کاری یکی از روشهایی است که ممکن است تاثیرات ناخواسته شیفت کاری را کاهش دهد.
ما به دنبال چه یافتهای بودیم؟
میخواستیم بدانیم کدام برنامه تطبیق شیفت کاری، باعث بهبود خواب در روزهای استراحت و کاهش خوابآلودگی در محل کار میشود.
ما چه کاری را انجام دادیم؟
در جستوجوی مطالعاتی بودیم که ویژگیهای زیر را در برنامههای شیفتی ارزیابی کردند.
• برنامههای شیفت کاری تغییر کردند (چرخشی) یا ثابت ماندند
• تغییرات شیفت کاری منظم بودند یا نامنظم
• جهت چرخش شیفت (از صبح به بعدازظهر به شب یا از شب به بعدازظهر به صبح)
• سرعت چرخش شیفت
• مدت زمان شیفت
• زمانبندی شروع شیفتها
• توزیع برنامه شیفت (شیفتهای کمتر با ساعات بیشتر یا شیفتهای بیشتر با ساعات کمتر)
• مدت زمان استراحت میان شیفتها
• شیفتهای تقسیم شده (منقطع شده)
• کارگران شیفت آنکال (on-call) داشتند یا خیر
• کارگران در سازماندهی برنامه شیفت مشارکت داشتند یا خیر
ما به چه نتایجی رسیدیم؟
تعداد 11 مطالعه را با 2125 شرکتکننده وارد کردیم. یک مطالعه در یک آزمایشگاه انجام شد؛ هنگام نتیجهگیری، نتایج این مطالعه را نادیده گرفتیم. اکثر مطالعات تغییر را در یکی از ویژگیهای برنامه شیفت کاری بررسی کردند، در حالی که برخی از مطالعات تغییرات دو ویژگی را بررسی کردند. چهار مطالعه تاثیر تغییرات جهت چرخش شیفت، سه مطالعه سرعت چرخش، پنج مطالعه تغییر در مدت زمان شیفت، و یک مطالعه تغییر در توزیع روزهای تعطیل را بررسی کردند.
چرخش شیفت به سمت جلو در مقایسه با چرخش به سمت عقب ممکن است تاثیری بر طول مدت خواب یا کیفیت خواب در روزهای استراحت نداشته باشد، اما ممکن است خوابآلودگی را در محل کار کاهش دهد. با این حال، همه این نتایج بسیار نامطمئن هستند.
چرخش سریعتر شیفت در مقایسه با چرخش آهستهتر آن ممکن است تاثیری بر کیفیت خواب در روزهای استراحت نداشته باشد. چرخش سریعتر ممکن است مدت زمان خواب را در روزهای استراحت کاهش دهد، اما در عین حال خوابآلودگی را در محل کار نیز کاهش دهد؛ با این حال، شواهد برای هر دو نتیجه بسیار نامطمئن است.
دو مطالعه هفتههای کاری 80 ساعته را میان پزشکان بررسی کردند. آنها دریافتند که برنامهای با شیفتهای حداکثر 16 ساعته، در مقایسه با برنامهای با مدت زمان شیفت نامحدود (شامل شیفتهای 24 تا 28 ساعته)، ممکن است طول مدت خواب را در روزهای استراحت افزایش دهد و احتمالا منجر به کاهش جزئی خوابآلودگی در محل کار شود.
شیفتهای کاری کوتاهتر (هشت یا 10 ساعت) در مقایسه با شیفتهای کاری طولانیتر (دو تا سه ساعت بیشتر) ممکن است تاثیری بر کیفیت خواب یا مدت خواب در روزهای استراحت نداشته باشند، اما نتایج بسیار نامطمئن است. تاثیرات مدت زمان شیفت بر خوابآلودگی در مطالعات مختلف متفاوت بودند.
تغییر در برنامههای توزیع شیفت (مثلا دو روز در برابر چهار روز تعطیلی متوالی) ممکن است تاثیری بر کیفیت خواب یا مدت خواب در روزهای استراحت نداشته باشد، اما نتایج بسیار نامطمئن هستند.
هیچ مطالعهای را برای بررسی تغییرات دیگر در برنامههای شیفتی نیافتیم.
بهطور کلی، برای دستیابی به نتیجهگیریهای قطعی در مورد تاثیرات تغییر برنامه شیفت کاری بر خواب و خوابآلودگی، نیاز به انجام مطالعات بیشتر و با کیفیت بالا وجود دارد. در حال حاضر، نمیتوانیم بر اساس شواهد موجود به نتیجهگیریهای مفیدی دست یابیم.
محدودیتهای اصلی شواهد
تعداد بسیار کمی از مطالعات وارد شده، کارگران را بهطور تصادفی به تغییر برنامه اختصاص دادند. علاوه بر این، بسیاری از مطالعات شامل تعداد کمی از کارگران و فاقد اندازهگیری قابل اعتماد از خواب و خوابآلودگی بودند.
این مرور تا چه زمانی بهروز است؟
شواهد تا 13 دسامبر 2020 بهروز است.
چرخش شیفت به جلو و چرخش سریعتر آن ممکن است خوابآلودگی را در طول شیفتهای کاری کاهش دهد و هیچ تفاوتی را در کیفیت خواب ایجاد نکنند، اما شواهد بسیار نامطمئن است. شواهدی با قطعیت بسیار پائین نشان داد که مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت کاری با چرخش شیفت سریعتر کاهش مییابد. شواهدی با قطعیت پائین نشان داد که هفتههای کاری حین انجام وظیفه با مدت زمان شیفت محدود به 16 ساعت، مدت زمان خواب را افزایش میدهد، با شواهدی با قطعیت متوسط برای حداقل کاهش در خوابآلودگی. تغییرات در مدت زمان شیفت و فشردهسازی هفتههای کاری هیچ تاثیری بر خواب یا خوابآلودگی نداشت، اما شواهد از قطعیت بسیار پائینی برخوردار بودند. هیچ شواهدی برای دیگر تغییرات برنامه شیفتها در دسترس نیست. به منظور نتیجهگیری در مورد تاثیرات تطبیق با برنامه شیفت کاری بر خواب و خوابآلودگی در کارگران شیفتی، انجام مطالعاتی با کیفیت بالا (ترجیحا RCT) برای تمام مداخلات برنامه شیفت کاری لازم است.
شیفت کاری با خواب ناکافی همراه است، و این امر میتواند هوشیاری کارگر را مختل کرده و در نهایت بر سلامت و بیخطری (safety) شغلی تاثیر بگذارد. تطبیق با برنامههای شیفت کاری ممکن است پیامدهای نامطلوب شغلی را کاهش دهد.
ارزیابی تاثیرات تطبیق با برنامه شیفت کاری بر کیفیت خواب، مدت زمان خواب، و خوابآلودگی میان کارگران شیفتی.
CENTRAL؛ PubMed؛ Embase و هشت بانک اطلاعاتی دیگر را در 13 دسامبر 2020، و بار دیگر در 20 اپریل 2022، بدون اعمال محدودیت در زبان، جستوجو کردیم.
کارآزماییهای تصادفیسازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs) و غیر-RCTها، از جمله کارآزماییهای کنترل شده قبل و بعد (CBA)، سری زمانی منقطع شده (interrupted time series)، و کارآزماییهای متقاطع (cross-over) را وارد کردیم. کارآزماییهای واجد شرایط هر یک از اجزای برنامه شیفت کاری زیر را ارزیابی کردند.
• پایداری شیفتها
• نظم در تغییرات شیفتی
• جهت چرخش شیفت
• سرعت چرخش شیفت
• مدت زمان شیفت
• زمانبندی شروع شیفتها
• توزیع برنامه شیفتها
• مدت زمان استراحت میان شیفتها
• تقسیم شیفتها
• خواب محافظت شده
• مشارکت کارگران
مطالعاتی را وارد کردیم که کیفیت خواب را در ساعات خارج از شیفت، مدت زمان خواب را در ساعات خارج از شیفت یا خوابآلودگی را در طول شیفت ارزیابی کردند.
دو نویسنده مرور بهطور مستقل از هم عناوین و چکیدههای رکوردهای بازیابی شده را از طریق جستوجو غربالگری کردند، مقالههای متن کامل مطالعات بالقوه واجد شرایط را مطالعه کرده و به استخراج دادهها پرداختند. خطر سوگیری (bias) را در مطالعات وارد شده با استفاده از ابزار خطر سوگیری کاکرین، با حوزههای اضافی خاص برای مطالعات غیر تصادفیسازی شده و خوشهای-تصادفیسازی شده ارزیابی کردیم. برای تمام مراحل، اختلافنظرها را از طریق مشورت با نویسنده سوم مرور حلوفصل کردیم. نتایج را بر اساس طراحی مطالعه ارائه کرده و مطالعات همگون را از نظر بالینی در متاآنالیز با استفاده از مدلهای اثرات تصادفی (random-effects model) ترکیب کردیم. قطعیت شواهد را با استفاده از رویکرد درجهبندی توصیه، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation; GRADE) ارزیابی کردیم.
تعداد 11 مطالعه را با مجموع 2125 شرکتکننده وارد کردیم. یک مطالعه در یک محیط آزمایشگاهی انجام شد و برای نتیجهگیری در مورد تاثیرات مداخله در نظر گرفته نشد. مطالعات وارد شده، تغییرات مختلف و اغلب چندگانه را در برنامه شیفت کاری بررسی کردند، و با توجه به اندازهگیری پیامد، ناهمگون بودند.
چرخش شیفت به سمت جلو در برابر چرخش شیفت به سمت عقب
سه کارآزمایی CBA (561 شرکتکننده) تاثیرات چرخش شیفت به جلو را در برابر چرخش شیفت به عقب بررسی کردند. فقط یک کارآزمایی CBA دادههای کافی را برای تجزیهوتحلیل کمّی (quantitative) ارائه داد؛ این کارآزمایی شواهدی را با قطعیت بسیار پائین ارائه کرد مبنی بر اینکه چرخش شیفت به جلو در مقایسه با چرخش شیفت به عقب بر کیفیت خواب، اندازهگیری شده با Basic Nordic Sleep Questionnaire (BNSQ؛ تفاوت میانگین (MD): 0.20- امتیاز؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 2.28- تا 1.89؛ 62 شرکتکننده) یا مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت (MD؛ 0.21- ساعت، 95% CI؛ 3.29- تا 2.88؛ 62 شرکتکننده) تاثیر نمیگذارد. با این حال، شواهدی با قطعیت بسیار پائین نیز وجود داشت که چرخش شیفت به جلو خوابآلودگی را در طول شیفتهای اندازهگیری شده با BNSQ کاهش میدهد (MD؛ 1.24- امتیاز، 95% CI؛ 2.24- تا 0.24-؛ 62 شرکتکننده).
چرخش سریعتر در برابر چرخش آهستهتر شیفت
دو کارآزمایی CBA و یک کارآزمایی متقاطع غیر تصادفیسازی شده (341 شرکتکننده) چرخش سریعتر را در برابر چرخش آهستهتر شیفت ارزیابی کردند. توانستیم دادههای دو مطالعه را متاآنالیز کنیم. شواهدی با قطعیت پائین حاکی از عدم وجود تفاوت در کیفیت خواب در ساعات خارج از شیفت بود (تفاوت میانگین استاندارد شده (SMD): 0.01-؛ 95% CI؛ 0.26- تا 0.23) و شواهدی با قطعیت بسیار پائین نشان داد که چرخش سریعتر شیفت باعث کاهش مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت شد (SMD: -0.26؛ 95% CI؛ 0.51- تا 0.01-؛ 2 مطالعه، 282 شرکتکننده). SMD برای مدت خواب به معنای MD معادل 0.38 ساعت خواب کمتر در روز بود (95% CI؛ 0.74- تا 0.01-). یک مطالعه شواهدی را با قطعیت بسیار پائین ارائه کرد مبنی بر اینکه چرخش سریعتر شیفت، خوابآلودگی را در طول شیفت که با استفاده از BNSQ اندازهگیری شد، کاهش داد (MD؛ 1.24- امتیاز، 95% CI؛ 2.24- تا 0.24-؛ 62 شرکتکننده).
مدت زمان محدود شده شیفت (16 ساعت) در برابر مدت زمان نامحدود شیفت
دو RCT (760 شرکتکننده) هفتههای کاری 80 ساعته را با حداکثر مدت شیفت روزانه 16 ساعت در برابر هفتههای کاری بدون محدودیت زمانی شیفت روزانه ارزیابی کردند. شواهدی با قطعیت پائین وجود داشت مبنی بر اینکه محدودیت 16 ساعته باعث افزایش مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت شد (SMD: 0.50؛ 95% CI؛ 0.21 تا 0.78؛ که به معنای MD معادل 0.73 ساعت خواب بیشتر در روز بود، 95% CI؛ 0.30 تا 1.13؛ 2 RCT؛ 760 شرکتکننده) و شواهدی با قطعیت متوسط نشان داد که محدودیت 16 ساعته خوابآلودگی را در طول شیفتها کاهش داد، که با مقیاس خواب کارولینسکا (Karolinska Sleepiness Scale) اندازهگیری شد (SMD: -0.29؛ 95% CI؛ 0.44- تا 0.14-؛ که به معنای MD کمتر از 0.37 امتیاز بود؛ 95% CI؛ 0.55- تا 0.17-؛ 2 RCT؛ 716 شرکتکننده).
شیفتهای کاری کوتاهتر در برابر شیفتهای طولانیتر
یک RCT، یک کارآزمایی CBA و یک کارآزمایی متقاطع غیر تصادفیسازی شده (692 شرکتکننده) مدت زمان کوتاهتر شیفت کاری (هشت تا 10 ساعت) را در برابر مدت زمان طولانیتر شیفت (دو تا سه ساعت طولانیتر) ارزیابی کردند. شواهدی با قطعیت بسیار پائین مبنی بر عدم وجود تفاوت در کیفیت خواب (SMD: -0.23؛ 95% CI؛ 0.61- تا 0.15؛ که به معنای MD معادل 0.13 امتیاز کمتر در مقیاس 1 تا 5 بود؛ 2 مطالعه، 111 شرکتکننده) یا مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت (SMD: 0.18؛ 95% CI؛ 0.17- تا 0.54؛ که به معنای MD معادل 0.26 ساعت خواب کمتر در روز بود؛ 2 مطالعه، 121 شرکتکننده) وجود داشت. RCT و مطالعه متقاطع غیر تصادفیسازی شده نشان دادند که شیفتهای کوتاهتر، خوابآلودگی را در طول شیفتها کاهش میدهد، در حالی که مطالعه CBA هیچ تاثیری را بر خوابآلودگی نیافت.
برنامه شیفتی فشردهتر در برابر برنامه شیفتی گسترده
یک RCT و یک کارآزمایی CBA (346 شرکتکننده) برنامه شیفتهای فشردهتر را در برابر شیفتهای گسترده ارزیابی کردند. کارآزمایی CBA شواهدی را با قطعیت بسیار پائین مبنی بر عدم وجود تفاوت میان گروهها از نظر کیفیت خواب در ساعات خارج از شیفت (MD؛ 0.31 امتیاز، 95% CI؛ 0.53- تا 1.15) و مدت زمان خواب در ساعات خارج از شیفت (MD؛ 0.52 ساعت، 95% CI؛ 0.52- تا 1.56) ارائه کرد.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.