پیشینه
بروز مشکلات مرتبط با توانایی‌ها/مهارت‌های ذهنی/شناختی (عوارض جانبی شناختی) در افرادی که به دلیل ابتلا به تومورهای اولیه یا ثانویه (متاستاتیک) مغزی، یا برای پیشگیری از گسترش تومور به مغز از دیگر نقاط بدن، تابش اشعه به مغز دریافت می‌کنند، رایج است. این عارضه جانبی توکسیک تابش اشعه به مغز ممکن است حاد (در طول درمان) یا اوایل دوره پس از درمان (یک تا شش ماه) رخ داده و می‌توانند برگشت‌پذیر باشد. با این حال، توکسیسیتی‌های بعدی ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها بعد اتفاق افتند، و زمانی که رخ می‌دهند عموما برگشت‌ناپذیر بوده و اغلب به آهستگی پیشرفت می‌کنند. نقایص دیرهنگام شناختی، مانند از دست دادن حافظه، مشکلات برنامه‌ریزی برای انجام وظایف یا تغییرات رفتاری، می‌توانند تاثیر جدی بر کیفیت زندگی و توانایی انجام فعالیت‌های عادی داشته باشند. مداخلات برای کمک به پیشگیری یا درمان این سمیّت‌های دیررس تابش اشعه ممکن است بهزیستی (well-being) بیمار را بهبود بخشند. در اینجا، تمام مطالعات مربوط به مداخلات دارویی و غیر-دارویی (روان‌شناختی) را مرور می‌کنیم که با هدف پیشگیری یا درمان عوارض جانبی شناختی مرتبط با پرتودرمانی مغز انجام شدند.
ویژگی‌های مطالعه
در مرور اصیل منتشر شده در آگوست 2014، چهار بانک اطلاعاتی متون علمی را جست‌وجو کردیم، که برای شناسایی مقالات مجلات داوری همتا شده (peer-review) و دیگر انواع مطالعات استفاده می‌شوند. شش کارآزمایی تصادفی‌سازی و کنترل شده، که در آن افراد به‌طور تصادفی در گروه مداخله یا یک گروه مقایسه (گروه کنترل) قرار گرفتند، واجد شرایط ورود بودند. هر کارآزمایی مداخلات مختلفی را ارزیابی کرد، بنابراین نتایج با هم ترکیب نشدند. بزرگترین کارآزمایی داروی ممانتین را روی 508 فرد مبتلا به تومور متاستاتیک مغزی بررسی کرد. کارآزمایی دیگری دونپزیل را در 198 بیمار مبتلا به تومور مغزی اولیه یا ثانویه بررسی کرد. کارآزمایی‌های دیگر کوچک‌تر بودند و مودافینیل و متیل‌فنیدیت را بررسی کردند. یک مداخله روان‌شناختی را برای پیشگیری از بروز نقص‌های شناختی در طول تابش اشعه به مغز پیدا کردیم.
در این به‌روزرسانی، همان بانک‌های اطلاعاتی را جست‌وجو کردیم که در مرور اصیل وجود داشت. دو مطالعه جدید در مرور گنجانده شدند. یکی از آنها، یک مطالعه پیشگیرانه غیر-دارویی بود که تاثیر رژیم غذایی کتوژنیک با کالری محدود و روزه‌داری متناوب را بررسی کرد. مطالعه دیگر، یک مطالعه بهبودی غیر-دارویی بود که Goal Management Training، یک مداخله رفتاری که ذهن‌آگاهی و آموزش استراتژی را ترکیب کرد، را ارزیابی کرد. مقاله دیگری که در مرور گنجانده شد، مقاله متن-کامل یک خلاصه‌مقاله کنفرانس بود که در مرور اصیل گنجانده شد، و دونپزیل را با دارونما مقایسه کرد.
یافته‌های کلیدی
یافته‌های مربوط به اثربخشی ممانتین، شواهد حمایت‌کننده اولیه را برای پیشگیری از بروز نقص‌های شناختی در بیماران مبتلا به تومور مغزی ثانویه و دریافت‌کننده تابش اشعه به مغز ارائه می‌دهد. یافته‌های مربوط به اثربخشی دونپزیل، از استفاده از آن در بهبود نقایص شناختی در بیماران مبتلا به تومور اولیه یا ثانویه که قبلا پرتودرمانی دریافت کردند، حمایت می‌کند. انجام تحقیقات بیشتر پیرامون هر دو دارو برای تائید اثربخشی آنها و هم‌چنین هرگونه عوارض جانبی بالقوه مهم است. مطالعات باقی‌مانده تعداد کافی شرکت‌کننده برای ارائه نتایج قابل اعتماد نداشتند. عوارض جانبی در همه مطالعات گزارش نشدند، اما در مطالعاتی که وجود داشتند، اغلب نادر بوده و شدید نبودند. ورود و حفظ شرکت‌کنندگان کارآزمایی برای اکثر مطالعات دارویی دشوار بود. در نهایت، اگرچه حمایت محدودی برای درمان‌های غیر-دارویی یافت شد، به این معنی نیست که مداخلات بی‌اثر هستند، بلکه به انجام تحقیقات بیشتری نیاز است.
قطعیت شواهد
محدودیت‌هایی را در قطعیت شواهد در تمام مطالعات یافتیم. چندین مورد از کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده دارویی، خطر سوگیری پائینی داشتند، اگرچه برخی از آنها در معرض خطر بالای سوگیری قرار داشتند، به‌عنوان مثال، طراحی برچسب-باز (open-label) یا فقدان گروه دارونما. مداخلات غیر-دارویی در معرض خطر بالای سوگیری قرار داشتند، زیرا استفاده از شرایط دارونما در این کارآزمایی‌ها دشوار است.
در این به‌روزرسانی، شواهد بیشتر محدودی برای درمان یا بهبود نقایص شناختی در بزرگسالان تحت درمان با تابش اشعه به جمجمه یافت شد. همانطور که در مرور اصیل نتیجه‌گیری شد، شواهد حمایت‌کننده‌ای وجود دارد که ممانتین ممکن است به پیشگیری از نواقص شناختی در بزرگسالان مبتلا به متاستاز مغزی که تحت تابش اشعه به جمجمه قرار می‌گیرند، کمک کند. شواهد حمایت‌کننده حاکی از آن است که دونپزیل، متیل‌فنیدیت و مودافینیل ممکن است نقشی در درمان نقایص شناختی در بزرگسالان مبتلا به تومورهای مغزی داشته باشند که تحت تابش اشعه به جمجمه قرار گرفتند؛ خروج بیماران از مطالعه بر قدرت آماری این مطالعات تاثیر گذاشت. تحقیقات بیشتر که تلاش می‌کنند انصراف از رضایت بیمار را برای انجام مداخله به حداقل برسانند، و متعاقبا نیاز به پروسیجرهای انتساب را کاهش می‌دهند، ممکن است شواهدی را با قطعیت بیشتر ارائه دهند.
شواهدی از فقط یک مطالعه کوچک برای حمایت از مداخلات غیر-دارویی در بهبود نقایص شناختی وجود دارد. انجام پژوهش‌های بیشتری در این زمینه مورد نیاز است.
نقایص شناختی در افرادی که تحت تابش اشعه به جمجمه قرار گرفته‌اند، رایج است و تاثیر جدی بر عملکرد روزانه و کیفیت زندگی آنها دارد. منفعت درمان دارویی و غیر-دارویی نقایص شناختی در این جمعیت از بیماران نامشخص است. این یک نسخه به‌روز شده از مرور اصیل کاکرین است که در شماره 12، سال 2014 منتشر شد.
ارزیابی اثربخشی مداخلات برای پیشگیری یا بهبود نقایص شناختی در بزرگسالان تحت درمان با تابش اشعه به جمجمه.
برای این به‌روزرسانی، پایگاه ثبت مرکزی کارآزمایی‌های کنترل‌شده کاکرین (CENTRAL)؛ MEDLINE از طریق Ovid؛ EMBASE از طریق Ovid؛ و PsycInfo را از طریق تا تاریخ 12 سپتامبر 2022 جست‌وجو کردیم.
کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده‌ای (randomised controlled trials; RCTs) را وارد کردیم که مداخلات دارویی یا غیر-دارویی را در بزرگسالان تحت تابش اشعه به جمجمه، با عملکرد شناختی عینی (objective) به‌عنوان یک معیار پیامد اولیه یا ثانویه ارزیابی کردند.
دو نویسنده این مرور (JD؛ SYK)، به‌طور مستقل از هم داده‌ها را از مطالعات منتخب استخراج کرده و ارزیابی «خطر سوگیری (bias)» را تکمیل کردند. عملکرد شناختی، خستگی و پیامدهای خلق‌وخو گزارش شدند. هیچ داده‌ای ادغام نشد.
هشت مطالعه معیارهای ورود را برآورده کردند و در این مرور به‌روز شده گنجانده شدند. شش مورد از نسخه اصلی بودند و دو مورد دیگر با به‌روزرسانی جست‌وجو افزوده شدند. نوزده مطالعه بیشتر به عنوان بخشی از این به‌روزرسانی مورد ارزیابی قرار گرفتند اما معیارهای ورود را نداشتند.
از هشت مطالعه وارد شده، چهار مطالعه «پیشگیری» از بروز مشکلات شناختی (در طول پرتودرمانی و پیگیری) و چهار مطالعه «بهبود» (مداخلات برای درمان اختلال شناختی به عنوان یک عارضه دیررس پرتودرمانی) را بررسی کردند. پنج مطالعه دارویی (دو مطالعه در مورد پیشگیری و سه مطالعه برای بهبود) و سه مطالعه غیر-دارویی (دو مطالعه در زمینه پیشگیری و یک مطالعه برای بهبود) به دست آمد. به دلیل تفاوت بین مطالعات در مداخلات مورد ارزیابی، انجام متاآنالیز امکان‌پذیر نبود.
مطالعات در مرحله درمان زودهنگام با رادیوتراپی (پنج مطالعه)
مطالعات دارویی در «مرحله درمان زودهنگام با رادیوتراپی» به منظور پیشگیری یا بهبود نقایص شناختی طراحی شده و شامل داروهای مورد استفاده در دمانس (ممانتین (memantine)) و خستگی (d-threo-methylphenidate hydrochloride) بودند. مطالعات غیر-دارویی در «مرحله درمان زودهنگام با رادیوتراپی» شامل رژیم غذایی کتوژنیک و برنامه توان‌بخشی شناختی و حل مساله دو-هفته‌ای بودند.
در مطالعه ممانتین، پیامد اولیه شناختی حافظه در شش ماه معنی‌دار نبود، اما بهبود قابل‌توجهی در عملکرد شناختی کلی در مقایسه با دارونما، با عوارض جانبی مشابه بین گروه‌ها، مشاهده شد. مطالعه d-threo-methylphenidate hydrochloride هیچ تفاوت آماری معنی‌داری را بین بازوها، با عوارض جانبی اندک، پیدا نکرد. مطالعه رژیم غذایی کتوژنیک با کالری محدود هیچ تاثیری را نیافت، اگرچه دریافت کالری کمتر از حد انتظار در گروه کنترل، تفسیر نتایج را پیچیده می‌کند. مطالعه‌ای که به بررسی سودمندی برنامه توان‌بخشی پرداخت، مقایسه آماری عملکرد شناختی را بین گروه‌ها انجام نداد.
مطالعات در تابش تاخیری اشعه یا فاز تاثیر دیررس (چهار مطالعه)
مطالعات دارویی «بهبود» برای درمان عوارض شناختی پرتودرمانی شامل داروهای مورد استفاده در دمانس (دونپزیل (donepezil)) یا محرک‌های روانی (متیل‌فنیدیت (methylphenidate) و مودافینیل (modafinil)) بودند. اقدامات غیر-دارویی شامل توان‌بخشی شناختی و حل مساله (Goal Management Training) بودند. این مطالعات شامل بیمارانی با مشکلات شناختی در بدو ورود به مطالعه بودند که سرطان مغز «پایدار (stable)» داشتند.
مطالعه دونپزیل بهبودی را در پیامد اولیه شناختی عملکرد شناختی کلی پیدا نکرد، اما در آزمون فردی حافظه در مقایسه با دارونما، بهبودی دیده شد؛ عوارض جانبی گزارش نشدند. مطالعه‌ای که متیل‌فنیدیت را با مودافینیل مقایسه کرد، بهبودی را در عملکرد شناختی در هر دو گروه متیل‌فنیدیت و مودافینیل یافت؛ عوارض جانبی کمی گزارش شدند. مطالعه دیگری که دو دوز مختلف مودافینیل را با بازوهای درمانی ترکیب و مقایسه کرد، بهبودی را در تمام تست‌های شناختی یافت، با این حال، مواردی از عوارض جانبی گزارش شدند. بیشتر مطالعات به خاطر حجم نمونه کم آنها، محدود بودند. مطالعه Goal Management Training، مزیت مداخله (یک مداخله رفتاری، ترکیبی از ذهن‌آگاهی و آموزش استراتژی)، را بر عملکرد اجرایی و سرعت پردازش نشان داد.
تعدادی محدودیت‌ها در مطالعات وجود داشت و تعداد کمی از آنها بدون خطر بالای سوگیری بودند.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.