هدف از انجام این مرور چیست؟
هدف این مرور کاکرین پرداختن به این موضوع بود که مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی (mindfulness-based interventions; MBIs) یعنی مداخلاتی شامل آموزش در مراقبه ذهن آگاهی، منجر به بهبود نشانه‌های اختلالات مصرف مواد (substance use disorders; SUDs) (یعنی مصرف الکل و/یا مواد مخدر، اما به استثنای اختلالات مصرف دخانیات) می‌شوند یا خیر. محققان کاکرین برای پاسخ به این سوال، تمام مطالعات مرتبط را جست‌وجو، انتخاب و تجزیه‌وتحلیل کردند. ما 40 کارآزمایی تصادفی‌سازی و کنترل شده را پیدا کردیم که MBI را به عنوان درمانی برای SUDها ارزیابی کردند.
پیام‌های کلیدی
پیامدهای SUD در نقاط زمانی مختلف بررسی شد: مستقیما پس از اتمام MBIها، و در نقاط زمانی دوره پیگیری، که از 3 ماه تا 10 ماه پس از پایان MBI متغیر بود. MBIها نسبت به سایر مداخلات (استاندارد مراقبت، درمان شناختی رفتاری (cognitive behavioral therapy; CBT)، آموزش روانی، گروه حمایتی، ورزش بدنی، دارو)، ممکن است روزهای مصرف مواد را اندکی کاهش دهند، اما اینکه سایر پیامدهای مرتبط با SUD را نیز کاهش می‌دهند یا خیر، امری است بسیار نامشخص. تاثیرات MBIها نسبت به عدم درمان روی همه پیامدهای ارزیابی شده توسط SUD بسیار نامطمئن بود، البته خطر عوارض جانبی نیز وجود داشت.
در این مرور چه موضوعی مورد مطالعه قرار گرفت؟
SUDها بسیار شایع بوده و با پیامدهای منفی سلامت جسمی و روانی همراه هستند. اگرچه مداخلات مبتنی بر شواهد برای درمان SUDها وجود دارند، درمان‌های استاندارد ممکن است کافی نباشد و بسیاری از افراد دوباره به مصرف مواد روی آورند. طی چند دهه گذشته، تاثیر MBIها برای درمان SUDها مورد بررسی قرار گرفته است. MBIها شامل آموزش تمرین مراقبه ذهن آگاهی هستند که بر پرورش آگاهی بدون قضاوت در لحظه حال تاکید دارند. MBIها ممکن است بسیاری از متغیرهای روانی دخیل در مصرف مواد و عود آن (یعنی افسردگی، اضطراب، استرس، توجه) را بهبود ببخشند. ما به مطالعه این موضوع پرداختیم که MBIها برای افراد مبتلا به SUDها مفید هستند یا خیر.
برای یافتن مطالعاتی جست‌وجو کردیم که MBI را با عدم درمان یا درمان دیگری (مثلا درمان شناختی رفتاری، آموزش روانی) مقایسه کردند. نتایج را در پایان مداخله و در ارزیابی‌های دوره پیگیری که 3 تا 10 ماه پس از پایان مداخله رخ داد، مورد مطالعه قرار دادیم.
نتایج اصلی این مرور چه هستند؟
نویسندگان مرور 40 مطالعه مرتبط را پیدا کردند، که 45% از آنها روی افراد مبتلا به SUDهای مختلف متمرکز شده و بقیه مطالعات شامل شرکت‌کنندگانی بودند که از یک ماده خاص (مثلا الکل، اوپیوئید) استفاده می‌کردند. از این 40 مطالعه، 23 مورد در ایالات متحده آمریکا، 11 مطالعه در ایران، دو مطالعه در تایلند، یک مطالعه در برزیل، یک مطالعه در چین، یک مطالعه در تایوان، و یک مطالعه هم در اسپانیا و هم در ایالات متحده آمریکا انجام شدند. ما توانستیم نتایج 35 مطالعه را متشکل از 2825 شرکت‌کننده تجزیه‌وتحلیل کنیم؛ پنج مورد دیگر نتایج قابل استفاده‌ای را گزارش نکردند، و درخواست‌ها از نویسندگان برای دریافت اطلاعات بیشتر بی‌نتیجه ماند.
هنگامی که MBIها با سایر درمان‌ها مقایسه شدند، مرور و تجزیه‌وتحلیل ما نشان داد که MBIها ممکن است تعداد روزهای مصرف مواد را پس از درمان و در دوره پیگیری اندکی کاهش دهند، و دوره نگهداشت (retention) مطالعه مشابه بود. شواهد برای سایر پیامدهای مرتبط با SUD که ارزیابی کردیم (پرهیز مداوم از مصرف مواد، مقدار مصرف، شدت اشتیاق به مصرف) نامطمئن است. هنگامی که MBIها با عدم درمان مقایسه شدند، شواهد برای همه پیامدهای مرتبط با SUD نامطمئن بود، اگرچه MBIها دوره نگهداشت مشابهی را در درمان نشان دادند. عوارض جانبی فقط در چهار مطالعه گزارش شدند. با این حال، شواهد موجود نشان نداد که MBIها منجر به بروز عوارض جانبی یا عوارض جانبی جدی می‌شوند.
این مرور تا چه زمانی به‌روز است؟
نویسندگان این مرور، مطالعات منتشر شده را تا اپریل 2021 جست‌وجو کردند.
منابع تامین مالی مطالعه
شانزده مطالعه عدم دریافت بودجه را گزارش کردند. مطالعات باقی‌مانده از یک یا چند منبع مالی و حمایتی بهره‌مند شدند. نوزده مورد از منابع فدرال، هفت مورد از کمک‌های مالی داخلی، چهار مورد از موسسات غیر-انتفاعی، و دو مورد از کلینیک‌ها تامین مالی شدند.
در مقایسه با عدم درمان، شواهد در مورد تاثیر MBIها بر پیامدهای مرتبط با SUD نامطمئن است. MBIها منجر به ریزش کمتر اما نه بیشتر نمونه نسبت به عدم درمان می‌شوند. در مقایسه با سایر درمان‌ها، MBIها ممکن است تعداد روزهای مصرف مواد را در دوره پس از درمان و در دوره پیگیری (4 تا 10 ماه) اندکی کاهش دهند. شواهد در مورد تاثیر MBIها نسبت به سایر درمان‌ها بر پرهیز از مصرف مواد، مقدار مواد مصرفی یا اشتیاق به مصرف، نامطمئن است. MBIها منجر به ریزش کمتر اما نه بیشتر نمونه از مطالعه نسبت به درمان‌های دیگر می‌شوند. مطالعات کمی، عوارض جانبی را گزارش کردند.
اختلالات مصرف مواد (substance use disorders; SUDs) بسیار شایع بوده و بار (burden) قابل توجهی را بر دوش سلامت عمومی وارد می‌کنند. اگرچه مداخلات مبتنی بر شواهد برای درمان SUDها وجود دارند، بسیاری از افراد علیرغم درمان، هم‌چنان علامت‌دار هستند، و عود بیماری در آنها شایع. مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی (mindfulness-based interventions; MBIs) برای درمان SUDها مورد بررسی قرار گرفته‌اند، اما شواهد موجود مختلف است.
تعیین تاثیرات MBIها برای SUDها از نظر پیامدهای مصرف مواد، اشتیاق به مصرف مواد و عوارض جانبی در مقایسه با مراقبت استاندارد، مداخلات روان‌درمانی بیشتر، مداخلات روانی‌اجتماعی یا دارویی، یا دستورالعمل‌ها، لیست انتظار و عدم درمان.
بانک‌های اطلاعاتی زیر را تا تاریخ اپریل 2021 جست‌وجو کردیم: پایگاه ثبت تخصصی کارآزمایی‌های گروه مواد مخدر و الکل در کاکرین؛ CENTRAL؛ PubMed؛ Embase؛ ISI Web of Science؛ CINAHL و PsycINFO. دو پایگاه ثبت کارآزمایی را بررسی کرده و فهرست منابع مطالعات وارد شده را برای یافتن کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs) مرور کردیم.
RCTهایی که یک MBI را در برابر عدم درمان یا درمان دیگری در افراد مبتلا به SUDها آزمایش کردند. SUDها شامل اختلالات مصرف الکل و/یا مواد مخدر بودند اما اختلالات مصرف دخانیات را از آن مستثنی کردند. MBIها به صورت مداخلاتی از جمله آموزش مدیتیشن ذهن آگاهی با تمرین مکرر مدیتیشن تعریف شدند. مطالعاتی که در آنها SUDها به طور رسمی تشخیص داده شدند هم‌چنین مطالعاتی که صرفا افزایش خطر SUD را نشان دادند، واجد شرایط در نظر گرفته شدند.
از روش‌های استاندارد روش‌شناسی مورد نظر کاکرین استفاده کردیم.
چهل RCT معیارهای ورود ما را داشتند، 35 RCT شامل 2825 شرکت‌کننده برای متاآنالیز واجد شرایط بودند. تمام مطالعات در معرض خطر بالای سوگیری (bias) عملکرد و برخی از مطالعات در معرض خطر بالای سوگیری تشخیص قرار داشتند.
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی (MBIs) در برابر عدم درمان
بیست-چهار RCT شامل مقایسه بین MBI و عدم درمان بودند. شواهد در مورد تاثیرات MBIها نسبت به عدم درمان بر همه پیامدهای اولیه نامطمئن بود: نرخ پرهیز مداوم از مصرف مواد (پس از درمان: خطر نسبی (RR): 0.96؛ 95% CI؛ 0.44 تا 2.14؛ 1 RCT؛ 112 شرکت‌کننده؛ در دوره پیگیری: RR: 1.04؛ 95% CI؛ 0.54 تا 2.01؛ 1 RCT؛ 112 شرکت‌کننده)؛ درصد روزهای مصرف مواد (پس از درمان: تفاوت میانگین استاندارد شده (SMD): 0.05؛ 95% CI؛ 0.37- تا 0.47؛ 4 RCT؛ 248 شرکت‌کننده؛ در دوره پیگیری: SMD: 0.21؛ 95% CI؛ 0.12- تا 0.54؛ 3 RCT؛ 167 شرکت‌کننده)؛ و مقدار مصرف (پس از درمان: SMD: 0.10؛ 95% CI؛ 0.31- تا 0.52؛ 3 RCT؛ 221 شرکت‌کننده؛ در دوره پیگیری: SMD: -0.33؛ 95% CI؛ 0.00 تا 0.66؛ 2 RCT؛ 142 شرکت‌کننده). شواهد برای شدت اشتیاق به مصرف مواد و عوارض جانبی جدی نامطمئن بود. تجزیه‌وتحلیل مقبولیت درمان نشان داد که MBIها منجر به افزایشی اندک تا عدم افزایش در ریزش نمونه (attrition) مطالعه نسبت به عدم درمان شدند (RR: 1.04؛ 95% CI؛ 0.77 تا 1.40؛ 21 RCT؛ 1087 شرکت‌کننده). به دلیل عدم-دقت، خطر سوگیری، و/یا ناهمگونی موجود، سطح قطعیت شواهد برای دیگر پیامدها بسیار پائین بود. داده‌ها برای ارزیابی عوارض جانبی در دسترس قرار نداشتند.
مداخلات مبتنی بر ذهن آگاهی (MBIs) در برابر دیگر درمان‌ها (استاندارد مراقبت، درمان شناختی رفتاری، آموزش روانی، گروه حمایتی، تمرین بدنی، دارو)
نوزده RCT شامل مقایسه بین MBI و درمان دیگر بودند. شواهد در مورد تاثیرات MBIها نسبت به سایر درمان‌ها بر نرخ پرهیز مداوم از مصرف مواد پس از درمان (RR: 0.80؛ 95% CI؛ 0.45 تا 1.44؛ 1 RCT؛ 286 شرکت‌کننده) و در دوره پیگیری (RR: 0.57؛ 95% CI؛ 0.28 تا 1.16؛ 1 RCT؛ 286 شرکت‌کننده)، و مقدار مصرف پس از درمان (SMD: -0.42؛ 95% CI؛ 1.23- تا 0.39؛ 1 RCT؛ 25 شرکت‌کننده)، به دلیل عدم-دقت و خطر سوگیری بسیار نامطمئن بود. شواهد نشان می‌دهد که MBIها درصد روزهای مصرف مواد را نسبت به سایر درمان‌ها در دوره پس از درمان (SMD: -0.21؛ 95% CI؛ 0.45- تا 0.03؛ 5 RCT؛ 523 شرکت‌کننده) و در دوره پیگیری (SMD: -0.39؛ 95% CI؛ 0.96- تا 0.17؛ 3 RCT؛ 409 شرکت‌کننده) اندکی کاهش می‌دهند. شواهد مربوط به تاثیرات MBIها نسبت به سایر درمان‌ها بر شدت اشتیاق به مصرف مواد، به دلیل عدم-دقت و ناهمگونی بسیار نامطمئن بود. تجزیه‌وتحلیل مقبولیت درمان نشان داد که MBIها منجر به افزایشی اندک تا عدم افزایش در ریزش نمونه نسبت به درمان‌های دیگر می‌شوند (RR: 1.06؛ 95% CI؛ 0.89 تا 1.26؛ 14 RCT؛ 1531 شرکت‌کننده). داده‌ها برای ارزیابی عوارض جانبی در دسترس قرار نداشتند.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.