پیام‌های کلیدی
• شواهد محدودی نشان داد که حمایت رفتاری ممکن است برای ترک استعمال قلیان مفید باشد.
• شواهد کافی برای ارزیابی تاثیر وارنیکلین (varenicline)، بوپروپیون (bupropion)، یا مداخلات سلامت الکترونیک برای ترک استفاده از قلیان وجود نداشت.
• در همه موارد، مطالعات بیشتر ممکن است این نتیجه‌گیری‌ها را تغییر دهند. انجام کارآزمایی‌های بزرگ‌تر و به خوبی طراحی شده در مورد مداخلات رفتاری و دارویی ترک قلیان مورد نیاز است.
• با توجه به دسترسی بالقوه و اثربخشی مداخلات سلامت الکترونیک برای کمک به ترک قلیان، انجام کارآزمایی‌هایی با حجم نمونه بزرگ و دوره‌های طولانی پیگیری لازم است.
• ارائه گزارش با جزئیات بیشتر در مورد استراتژی‌های رفتاری مورد استفاده در مداخلات مطالعه به شناسایی اجزای حیاتی در مداخلات ترک قلیان کمک می‌کند.
قلیان چیست؟
قلیان‌ها، دستگاه‌هایی هستند که برای کشیدن تنباکو استفاده می‌شوند. قلیانی (shisha، یا narghile نیز نامیده می‌شود) که امروزه مورد استفاده قرار می‌گیرد، از یک سر (محل قرار دادن تنباکو)، یک بدنه، یک پایه آب و یک شلنگ تشکیل شده که به یک قطعه دهانی (mouthpiece) منتهی می‌شود. قطعات سوزان ذغال معمولا روی یک فویل آلومینیومی سوراخ شده قرار می‌گیرند که سر پر از تنباکو را می‌پوشاند، و به هوای گرم شده با ذغال اجازه می‌دهد از داخل تنباکو عبور کند، در حالی که سوراخ‌های پائین سر به دود، اجازه عبور را از بدنه قلیان می‌دهد. قسمت پائینی بدنه، مخزن آب است، که در آن آب می‌جوشد و باعث می‌شود دود حلقه زده و از طریق شیلنگ و قطعه دهانی به فرد مصرف کننده برسد. قسمت دهانی معمولا با یک قطعه دهانی یک بار مصرف برای هر کاربر پوشیده می‌شود.
اعتیاد به قلیان چگونه درمان می‌شود؟
اشکال حمایتی برای کمک به افراد برای ترک قلیان شبیه به مواردی است که دیگر اشکال مصرف تنباکو را هدف قرار می‌دهند. این موارد شامل حمایت رفتاری، داروهای ترک سیگار و ترکیبی از این دو است.
چرا این مرور کاکرین را انجام دادیم؟
استعمال قلیان به‌طور چشمگیری افزایش یافته و به یک مشکل سلامت عمومی جهانی، به ویژه میان جوانان، تبدیل شده است. شواهد کنونی نشان می‌دهد که کشیدن قلیان به اندازه سیگار اعتیادآور است و مصرف‌کنندگان با خطرات مشابهی برای سلامت خود مواجهه می‌شوند. بنابراین، توسعه و تست مداخلات ترک مخصوص قلیان مهم است.
ما چه کاری را انجام دادیم؟
کارآزمایی‌هایی را شامل هر مداخله‌ای برای کمک به مصرف‌کنندگان قلیان برای ترک وارد کردیم. شرکت‌کنندگان می‌توانستند از هر گروه سنی و با هر جنسیتی باشند. به بررسی این مساله پرداختیم که شرکت‌کنندگان سه ماه پس از مداخله یا بیشتر استفاده از قلیان را متوقف کردند یا خیر. مداخلاتی را وارد کردیم که متوجه افراد یا گروه‌هایی از افراد بودند.
ما به چه نتایجی رسیدیم؟
نه مطالعه را یافتیم که مداخلاتی را برای کمک به افراد برای ترک استعمال قلیان تست کردند. در این میان، پنج مطالعه حمایت رفتاری را تست کردند؛ دو مطالعه یک داروی ترک سیگار را به نام وارنیکلین بررسی کردند؛ یک مطالعه داروی ترک سیگار را به نام بوپروپیون تست کرد؛ و دو مطالعه، پشتیبانی سلامت الکترونیک را که از طریق اینترنت یا تلفن همراه ارائه می‌شد، ارزیابی کردند.
نتایج اصلی این مرور چه هستند؟
شواهدی را با کیفیت به دست آوردیم که حمایت رفتاری حضوری نسبت به عدم حمایت به افراد بیشتری کمک می‌کند تا کشیدن قلیان را ترک کنند. به دلیل شواهد محدود، در مورد تاثیر بوپروپیون، وارنیکلین و مداخلات سلامت الکترونیک نامطمئن هستیم.
محدودیت‌های شواهد چه هستند؟
نتایج ارائه شده بر اساس داده‌های حاصل از مطالعات معدودی هستند. شش مورد از نه مطالعه دارای مشکلات طراحی بودند که ممکن است بر میزان اعتماد ما به نتایج تاثیر بگذارند. علاوه بر این، مداخلات رفتاری گنجانده شده در این مرور با یکدیگر متفاوت بوده، و همیشه به خوبی توصیف نشدند. این بدان معنی است که اگر مطالعات بیشتری در دسترس قرار گیرند، ممکن است نتایج تغییر کنند.
این شواهد تا چه زمانی به‌روز است؟
جست‌وجو برای یافتن شواهد در جولای 2022 انجام شد.
شواهدی را با قطعیت پائین یافتیم که نشان می‌دهند مداخلات رفتاری ترک استعمال قلیان می‌تواند نرخ ترک را میان مصرف‌کنندگان قلیان افزایش دهد. شواهد کافی را برای ارزیابی اینکه وارنیکلین یا بوپروپیون باعث افزایش پرهیز از استعمال قلیان شدند، یافتیم؛ شواهد موجود با اندازه تاثیرگذاری (effect size) مشابه با آنچه برای ترک سیگار مشاهده می‌شود، سازگار است.
با توجه به دسترسی بالقوه و اثربخشی مداخلات سلامت الکترونیک برای ترک استعمال قلیان، انجام کارآزمایی‌هایی با حجم نمونه بزرگ و دوره‌های پیگیری طولانی مورد نیاز است. مطالعات آینده باید از اعتبارسنجی بیوشیمیایی پرهیز از مصرف دخانیات استفاده کنند تا از خطر سوگیری تشخیص (detection bias) پیشگیری شود. در نهایت، توجه محدودی به گروه‌های پُر-خطر برای کشیدن قلیان، مانند جوانان، بزرگسالان جوان، زنان باردار، و مصرف‌کنندگان دو یا چند نوع تنباکو، اعمال شده است. مطالعات هدفمند برای این گروه‌ها مزیت به همراه خواهند داشت.
در حالی که مصرف سیگار در سطح جهان کاهش یافته، کشیدن قلیان (waterpipe) به ویژه میان جوانان در حال افزایش است. تاثیر این افزایش با شواهد فزاینده‌ای از ماهیت اعتیادآور و مضر آن تقویت می‌شود. عوامل متعددی بر کشیدن قلیان تاثیر می‌گذارند، از جمله طعم‌های جذاب، بازاریابی، استفاده در محیط‌های اجتماعی و تصورات نادرست مبنی بر اینکه قلیان کمتر از سیگار مضر یا اعتیادآور است. افرادی که از قلیان استفاده می‌کنند، علاقه به ترک آن دارند، اما اغلب در انجام این کار به تنهایی ناموفق هستند. بنابراین، توسعه و تست مداخلات ترک استعمال قلیان برای کمک به افراد برای ترک به‌عنوان یک اولویت برای تلاش‌های جهانی کنترل دخانیات شناسایی شد.
ارزیابی اثربخشی مداخلات ترک دخانیات برای افرادی که قلیان می‌کشند.
پایگاه ثبت تخصصی گروه مرور اعتیاد به دخانیات در کاکرین را از زمان آغاز به کار بانک اطلاعاتی تا 29 جولای 2022، با استفاده از اصطلاحات و املاهای متفاوت («waterpipe» یا «narghile» یا «arghile» یا «shisha» یا «goza» یا «narkeela» یا «hookah» یا «hubble bubble») جست‌وجو کردیم. برای یافتن کارآزمایی‌های منتشر شده یا منتشر نشده، به هر زبانی، به جست‌وجو پرداختیم.
به دنبال کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs)، شبه-RCTها، یا RCTهای خوشه‌ای (cluster) در مورد هرگونه مداخله ترک سیگار برای افرادی که از قلیان استفاده می‌کنند، در هر سن یا جنسیتی، بودیم. به منظور گنجاندن مطالعات، آنها می‌بایست پرهیز از استعمال قلیان را در یک پیگیری سه ماهه یا بیشتر اندازه‌گیری می‌کردند.
از روش‌های استاندارد کاکرین بهره بردیم. پیامد اولیه، پرهیز از مصرف قلیان حداقل سه ماه پس از شروع مطالعه بود. از سوی دیگر، داده‌های مربوط به عوارض جانبی را گردآوری کردیم. در جایی که مناسب بود، تاثیرات مطالعه مجزا و تاثیرات تجمعی در قالب خطر نسبی (RR) و 95% فاصله اطمینان (95% CI)، با استفاده از مدل اثرات تصادفی منتل-هنزل (Mantel-Haenszel) برای ترکیب مطالعات خلاصه شدند. ناهمگونی آماری را با استفاده از آماره I 2 ارزیابی کردیم. پیامدهای ثانویه را به صورت نقل قول (narrative) خلاصه کردیم. برای ارزیابی قطعیت مجموعه شواهد برای پیامد اولیه خود در چهار طبقه‌بندی بالا، متوسط، پائین یا بسیار پائین، از پنج مورد از حوزه‌های روش درجه‌بندی توصیه، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (Grading of Recommendations Assessment, Development and Evaluation; GRADE) (خطر سوگیری (bias)، ناهمگونی تاثیر، عدم دقت، غیر مستقیم بودن و سوگیری انتشار (publication bias)) استفاده کردیم.
این مرور، نه مطالعه را شامل 2841 شرکت‌کننده وارد کرد. همه مطالعات روی بزرگسالان، و در ایران، ویتنام، سوریه، لبنان، مصر، پاکستان و ایالات متحده آمریکا انجام شدند. مطالعات در محیط‌های متعدد، از جمله کالج‌ها/دانشگاه‌ها، مراکز مراقبت سلامت در جامعه، بیمارستان‌های سل (tuberculosis)، و مراکز درمان سرطان صورت گرفتند، در حالی که دو مطالعه مداخلات سلامت الکترونیک (مداخله آموزشی آنلاین مبتنی بر وب، مداخله پیام متنی) را بررسی کردند. به‌طور کلی، تعداد سه مطالعه را در معرض خطر پائین سوگیری (bias)، و شش مطالعه را در معرض خطر بالای سوگیری قضاوت کردیم.
داده‌های پنج مطالعه (1030 شرکت‌کننده) را تجمیع کردیم که مداخلات رفتاری حضوری فشرده را در مقایسه با مداخله رفتاری کوتاه مدت (brief) (مانند یک جلسه مشاوره رفتاری)، مراقبت‌های معمول (مانند مطالب خود-یاری)، یا عدم مداخله تست کردند. در متاآنالیز خود، افرادی را که از قلیان به‌طور انحصاری یا همراه با شکل دیگری از تنباکو استفاده می‌کردند، وارد کردیم. به‌طور کلی، شواهدی را با قطعیت پائین حاکی از مزیت حمایت رفتاری برای پرهیز از استعمال قلیان به دست آوردیم (RR: 3.19؛ 95% CI؛ 2.17 تا 4.69؛ I 2 = 41%؛ 5 مطالعه، N = 1030). سطح کیفیت شواهد را به دلیل عدم دقت و خطر سوگیری کاهش دادیم.
داده‌های دو مطالعه (N = 662 شرکت‌کننده) را تجمیع کردیم که وارنیکلین (varenicline) را همراه با مداخله رفتاری در مقایسه با دارونما (placebo) همراه با مداخله رفتاری تست کردند. اگرچه تخمین نقطه‌ای به نفع وارنیکلین بود، 95% CIها غیر دقیق بودند، و پتانسیل عدم تفاوت و نرخ پائین‌تر ترک سیگار در گروه‌های وارنیکلین، و هم‌چنین مزیتی به اندازه آنچه در ترک سیگار یافت شد، در نظر گرفته شد (RR: 1.24؛ 95% CI؛ 0.69 تا 2.24؛ I 2 = 0%؛ 2 مطالعه، N = 662؛ شواهد با قطعیت پائین). سطح کیفیت شواهد را به دلیل عدم دقت کاهش دادیم. هیچ شواهد بارزی را مبنی بر وجود تفاوت در تعداد شرکت‌کنندگانی که دچار عوارض جانبی شدند، پیدا نکردیم (RR: 0.98؛ 95% CI؛ 0.67 تا 1.44؛ I 2 = 31%؛ 2 مطالعه، N = 662). مطالعات، عوارض جانبی جدی را گزارش نکردند.
یک مطالعه اثربخشی هفت هفته درمان را با بوپروپیون (bupropion) همراه با مداخله رفتاری تست کرد. شواهد بارزی حاکی از مزیت آن برای ترک استعمال قلیان در مقایسه با فقط حمایت رفتاری (RR: 0.77؛ 95% CI؛ 0.42 تا 1.41؛ 1 مطالعه، N = 121؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین)، یا با خود-یاری (RR: 1.94؛ 95% CI؛ 0.94 تا 4.00؛ 1 مطالعه، N = 86؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین) وجود نداشت.
دو مطالعه مداخلات سلامت الکترونیک را تست کردند. یک مطالعه نرخ بالاتر ترک استعمال قلیان را میان شرکت‌کنندگانی گزارش کرد که برای دریافت مداخله تلفن همراه هدفمند یا غیر هدفمند، در مقایسه با گروه عدم مداخله، تصادفی‌سازی شدند (RR: 1.48؛ 95% CI؛ 1.07 تا 2.05؛ 2 مطالعه، N = 319؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین). مطالعه دیگری نرخ پرهیز از استعمال قلیان را به دنبال دریافت یک مداخله آموزشی فشرده آنلاین در مقایسه با یک مداخله آموزشی آنلاین کوتاه مدت گزارش کرد (RR: 1.86؛ 95% CI؛ 1.08 تا 3.21؛ 1 مطالعه، N = 70؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین).
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.