پیام‌های کلیدی
• برنامه‌های آموزشی والدین، تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی (mindfulness-enhanced parent training programmes)، ممکن است برخی از پیامدهای کودک و والدین را بهبود بخشند، از جمله سازگاری عاطفی و رفتاری کودک، مهارت‌های فرزندپروری، افسردگی یا اضطراب والدین، استرس فرزندپروری، و ذهن‌آگاهی والدین.
• هنگامی که آموزش ذهن‌آگاهی به والدین با برنامه آموزشی مهارت-محور برای والدین ترکیب شود، ممکن است استرس فرزندپروری را کاهش دهد.
• مجموعه شواهد فعلی محدود است، و برای اطمینان از این یافته‌ها به انجام پژوهش‌های بیشتری نیاز است.
مشکلات عاطفی و رفتاری کودکان
مشکلات عاطفی و رفتاری در کودکان شایع است که با رفتارهای بیرونی‌شده و/یا درونی‌شده تشخیص داده می‌شوند و می‌توانند در طول زمان بسیار پایدار باشند. این مشکلات، علت مهم ناتوانی عملکردی در دوران کودکی بوده و پیش‌بینی‌کننده عملکرد ضعیف‌تر روانی‌اجتماعی، تحصیلی و شغلی در دوران نوجوانی و پس از آن هستند. شیوع، ثبات، و پیامدهای طولانی‌مدت مشکلات عاطفی و رفتاری بر اهمیت مداخله در دوران کودکی، زمانی که الگوهای رفتاری راحت‌تر اصلاح می‌شوند، تاکید می‌کند.
چرا آموزش والدین تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی؟
فرزندپروری نقش مهمی در رشد و/یا حفظ مشکلات عاطفی و رفتاری در کودکان دارد. نشان داده شده که برنامه‌های آموزشی رفتار-محور یا مهارت-محور برای والدین تاثیر مثبتی بر طیف وسیعی از پیامدهای کودک و والدین دارد، اما برای همه والدین کارساز نیست. یکی از دلایل این امر ممکن است آن باشد که واکنش‌های عاطفی والدین می‌توانند از استفاده موثر از مهارت‌های فرزندپروری پیشگیری کنند. گنجاندن مولفه‌های بیشتر در آموزش فرزندپروری که با هدف بهبود واکنش‌های عاطفی والدین انجام می‌شود، ممکن است پیامدهای این برنامه‌ها را افزایش دهد. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که مداخلات فرزندپروروی تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی ممکن است با بهبود توانایی والدین در تنظیم هیجانات و استرس، پیامدهای مثبتی را برای والدین و فرزندان ایجاد کنند. بنابراین، ترکیب رویکردهای فرزندپروری تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی با برنامه‌های آموزشی مرسوم والدین ممکن است هم برای والدین و هم برای فرزندانشان مفید باشد.
ما به دنبال چه یافته‌ای بودیم؟
این موضوع را بررسی کردیم که برنامه‌های آموزشی رفتار-محور یا مهارت-محور برای والدین با مولفه ذهن‌آگاهی - برنامه‌های آموزشی والدین «تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی» - می‌توانند پیامدها را برای کودکان و مراقبان آنها بهبود بخشند یا خیر.
ما چه کاری را انجام دادیم؟
طیف وسیعی از منابع را برای یافتن متون علمی جست‌وجو کردیم که اثربخشی برنامه‌های آموزشی والدین تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی را ارزیابی کردند، از جمله بانک‌های اطلاعاتی الکترونیکی، پایگاه‌های ثبت کارآزمایی، و سازمان‌ها و کارشناسان در این زمینه. مطالعاتی را وارد این مرور کردیم که به ارزیابی این مداخلات با استفاده از کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل‌شده (مطالعاتی که در آنها شرکت‌کنندگان به‌طور تصادفی به یکی از دو یا چند گروه درمانی تقسیم می‌شوند) یا طرح‌های شبه-تجربی (مطالعاتی که در آنها شرکت‌کنندگان با استفاده از روشی که واقعا تصادفی نیست، به گروه‌های درمانی مختلف اختصاص داده می‌شوند) پرداختند. مطالعاتی را وارد کردیم که سازگاری عاطفی و رفتاری کودک، و/یا طیفی از پیامدهای والدین را، از جمله مهارت‌های فرزندپروری، استرس فرزندپروری، افسردگی یا اضطراب، ذهن‌آگاهی یا احساس شفقت نسبت به خود (self-compassion) ارزیابی کردند.
ما به چه نتایجی رسیدیم؟
در این مرور، 11 مطالعه و داده‌های مربوط به 2118 شرکت‌کننده را وارد کردیم. این مطالعات پیامدهای کودکان یا والدین (یا هر دو) را که در یک برنامه آموزشی والدین تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی شرکت کردند، با پیامدهای کودکان یا والدین (یا هر دو) که در چنین برنامه‌ای شرکت نکردند، یا در یک برنامه جایگزین آموزشی رفتار-محور یا مهارت-محور برای والدین شرکت داشتند، مقایسه کردند. زمانی که یافته‌های این مطالعات را با هم ترکیب کردیم، متوجه شدیم که برنامه‌های آموزشی تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی برای والدین در مقایسه با عدم مداخله، ممکن است سازگاری عاطفی و رفتاری کودک، مهارت‌های فرزندپروری، استرس فرزندپروری، افسردگی و اضطراب والدین و ذهن‌آگاهی را بهبود بخشند، اما در مورد این نتایج بسیار نامطمئن هستیم. شواهد حاکی از ارزشمند بودن گنجاندن آموزش ذهن‌آگاهی در برنامه آموزشی مهارت-محور برای والدین است، و نشان می‌دهند که آموزش ذهن‌آگاهی ممکن است باعث کاهش بیشتر استرس فرزندپروری شوند، همچنین ممکن است افسردگی یا اضطراب والدین را کاهش دهند، اما در مورد این نتایج مطمئن نیستیم. با توجه به مجموعه شواهد فعلی، مشخص نیست که افزودن آموزش ذهن‌آگاهی به مداخله آموزشی مهارت-محور برای والدین تاثیر بیشتری بر سازگاری عاطفی و رفتاری کودک، مهارت‌های فرزندپروری یا ذهن‌آگاهی دارد یا خیر. هیچ مطالعه‌ای عوارض جانبی یا احساس شفقت نسبت به خود را اندازه‌گیری نکرد.
محدودیت‌های شواهد چه هستند؟
به کل مجموعه شواهد اطمینان نداریم. در درجه اول به این دلیل که میان مداخلات و گروه‌های شرکت‌کننده و همچنین نحوه اندازه‌گیری پیامدها، تنوع زیادی وجود داشت. مطالعات نیز معمولا بسیار کوچک بودند و شرکت‌کنندگان احتمالا از مداخله‌ای که دریافت کردند، آگاه بودند، این امر گاهی اوقات می‌تواند بر نتایج تاثیر بگذارد. این احتمال وجود دارد که یافته‌ها با انجام مطالعات بیشتری در این زمینه پژوهشی تغییر کنند.
این شواهد تا چه زمانی به‌روز است؟
پژوهش‌های منتشرشده را تا اپریل 2023 جست‌وجو کرده و در این مرور وارد کردیم.
آموزش فرزندپروری تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی ممکن است برخی از پیامدهای والدین و فرزندان را بهبود بخشد، هیچ مطالعه‌ای عوارض جانبی را گزارش نکرد. در حال حاضر شواهد حاکی از ارزشمند بودن افزودن آموزش ذهن‌آگاهی به برنامه‌های آموزشی رفتار-محور برای والدین است و به نظر می‌رسد با کاهش متوسط در استرس فرزندپروری همراه باشد. با توجه به شواهدی با قطعیت بسیار پائین تا پائین که در اینجا مرور شدند، این تخمین‌ها احتمالا با تولید مطالعاتی با کیفیت بالا، تغییر خواهند کرد.
مشکلات عاطفی و رفتاری (emotional and behavioural difficulties; EBD) در کودکان شایع است که با رفتارهای بیرونی‌شده یا درونی‌شده تشخیص داده می‌شوند و می‌توانند در طول زمان بسیار پایدار باشند. EBD یک علت مهم ناتوانی عملکردی در دوران کودکی است و پیش‌بینی‌کننده عملکرد ضعیف‌تر روانی‌اجتماعی، تحصیلی و شغلی در دوران نوجوانی و بزرگسالی به شمار می‌رود. شیوع، ثبات، و عواقب طولانی‌مدت EBD بر اهمیت اعمال مداخله در دوران کودکی، زمانی که الگوهای رفتاری راحت‌تر اصلاح می‌شوند، تاکید دارد.
عوامل متعددی در اتیولوژی EBD در کودکان نقش دارند، و والدین نقش مهمی را در این زمینه ایفا می‌کنند. ارتباط میان شیوه‌های فرزندپروری و EBD، دوطرفه توصیف شده به این معنی که والدین و فرزندان بر رفتارهای یکدیگر تاثیر می‌گذارند. یکی از عواقب دوسویه‌گرایی (bidirectionality) این است که والدینی که مهارت‌های فرزندپروری کافی ندارند ممکن است هنگام برخورد با عدم انطباق در کودکان، درگیر رفتارهای منفی فزاینده‌ای شوند. این امر می‌تواند یک تاثیر چرخه‌ای داشته باشد، به این معنی که مشکلات رفتاری کودک را تشدید کند و ناراحتی والدین را افزایش دهد.
آموزش فرزندپروری رفتار-محور یا مهارت-محور می‌تواند در مقابله با EBD در کودکان بسیار موثر باشد. با این حال، اختلال در نظم عاطفی ممکن است توانایی برخی والدین را برای اجرای مهارت‌های فرزندپروری تحت تاثیر قرار دهد، و گفته می‌شود که مداخلات مهارت-محور ممکن است برای مولفه‌های کمکی که پاسخ‌های عاطفی والدین را بهتر هدف قرار می‌دهند، مزیت داشته باشد. مداخلات فرزندپروری مبتنی بر ذهن‌آگاهی (Mindful parenting interventions) تا حدی کارآمدی خود را در بهبود پیامدهای کودک از طریق بهبود در تنظیم احساسات والدین نشان داده‌اند و آموزش ذهن‌آگاهی، پتانسیل لازم را برای افزایش اثربخشی برنامه‌های آموزشی استاندارد والدین دارد.
ارزیابی اثربخشی برنامه‌های آموزشی والدین، تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی، بر عملکرد روانی‌اجتماعی کودکان (0 تا 18 سال) و والدین آنها.
بانک‌های اطلاعاتی زیر را تا اپریل 2023 جست‌وجو کردیم: پایگاه مرکزی ثبت کارآزمایی‌های کنترل‌شده کاکرین (CENTRAL)؛ MEDLINE؛ Embase؛ CINAHL Plus؛ PsycINFO؛ Sociological Abstracts؛ Social Sciences Citation Index؛ نمايه‌نامه استنادی مقالات کنفرانس‌ها - Social Science & Humanities؛ AMED؛ ERIC؛ پایان‌نامه‌ها و تزهای ProQuest؛ بانک اطلاعاتی مرورهای سیستماتیک کاکرین (Cochrane Database of Systematic Reviews)؛ کتابخانه مرورهای سیستماتیک مرکز همکاری‌های کمپبل (Campbell Collaboration Library of Systematic Reviews)؛ همچنین پایگاه‌های ثبت کارآزمایی‌های زیر: ClinicalTrials.gov و پلتفرم بین‌المللی پایگاه ثبت کارآزمایی‌های بالینی سازمان جهانی بهداشت (WHO ICTRP). همچنین با سازمان‌ها/متخصصان در این زمینه تماس گرفتیم.
کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و شبه-تصادفی‌سازی شده را وارد این مرور کردیم. شرکت‌کنندگان، والدین یا مراقبان کودکان زیر 18 سال بودند. مداخله عبارت بود از برنامه‌های آموزشی والدین، تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی، در مقایسه با عدم مداخله، فهرست انتظار، یا کنترل توجه، یا برنامه آموزشی والدین بدون مولفه ذهن‌آگاهی. مداخله باید ترکیبی از آموزش والدین به همراه ذهن‌آگاهی با آموزش رفتار-محور یا مهارت-محور برای والدین باشد. برنامه‌های آموزشی والدین را بر حسب ارائه یک مداخله استاندارد و دستی (standardised and manualised) در یک دوره مشخص و محدود، به صورت تک به تک یا گروهی، با یک مولفه ذهن‌آگاهی کاملا مشخص تعریف کردیم. مولفه ذهن‌آگاهی باید شامل آموزش ذهن‌آگاهی (نفس (breath)، مشاهده، گوش دادن، یا دیگر تمرکز حسی) و تمرکز صریح بر توجه متمرکز بر حال و پذیرش بدون قضاوت باشد.
از پروسیجرهای استاندارد کاکرین استفاده کردیم.
یازده مطالعه، از جمله یک مطالعه در حال انجام، معیارهای ورود را داشتند. این مطالعات یک برنامه آموزشی والدین، تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی، را با عدم درمان، فهرست انتظار یا کنترل توجه (2 مطالعه)؛ برنامه آموزشی والدین بدون مولفه ذهن‌آگاهی (5 مطالعه)؛ هم عدم درمان، فهرست انتظار یا کنترل توجه و هم یک برنامه آموزشی والدین بدون مولفه ذهن‌آگاهی (4 مطالعه) مقایسه کردند. همه مطالعات را دارای خطر نامشخص یا بالای سوگیری (bias) در حوزه‌های متعدد ارزیابی کردیم. داده‌های پیامد فرزند و والد را از 2118 شرکت‌کننده تجمیع کردیم تا برآورد اثرگذاری (effect estimate) مداخله را ارائه دهیم. هیچ مطالعه‌ای به صراحت احساس شفقت نسبت به خود (self-compassion) را گزارش نکرد، و عوارض جانبی نیز در هیچ یک از مطالعات گزارش نشدند.
برنامه‌های آموزشی والدین تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی در مقایسه با عدم درمان، فهرست انتظار یا کنترل توجه
شواهدی با قطعیت بسیار پائین حاکی از بهبودی کوچک تا متوسط پس از مداخله در سازگاری عاطفی و رفتاری کودک (تفاوت میانگین استانداردشده (SMD): 0.46-؛ 95% فاصله اطمینان (CI): 0.96- تا 0.03؛ P = 0.06؛ I 2 = 62%؛ 3 مطالعه، 270 شرکت‌کننده)؛ بهبودی جزئی در مهارت‌های فرزندپروری (SMD: 0.22؛ 95% CI؛ 0.06 تا 0.39؛ P = 0.008؛ I 2 = 0%؛ 3 مطالعه، 587 شرکت‌کننده)؛ و کاهش متوسط در افسردگی یا اضطراب والدین (SMD: -0.50؛ 95% CI؛ 0.96- تا 0.04-؛ 0.03 = P؛ 1 مطالعه، 75 شرکت‌کننده) وجود دارد. همچنین ممکن است کاهشی در سطح متوسط تا زیاد در میزان استرس والدین (SMD: -0.79؛ 95% CI؛ 1.80- تا 0.23؛ P = 0.13؛ I 2 = 82%؛ 2 مطالعه، 112 شرکت‌کننده) و بهبودی اندکی در ذهن‌آگاهی والدین (SMD: 0.21؛ 95% CI؛ 0.14- تا 0.56؛ P = 0.24؛ I 2 = 69%؛ 3 مطالعه، 515 شرکت‌کننده) وجود داشته باشد، اما نتوانستیم تاثیری اندک تا عدم تاثیر مداخله را بر این پیامدها حذف کنیم.
برنامه‌های آموزشی والدین تقویت‌شده با ذهن‌آگاهی در مقایسه با آموزش والدین بدون مولفه ذهن‌آگاهی
شواهدی با قطعیت بسیار پائین نشان می‌دهد که ممکن است تفاوتی اندک تا عدم تفاوت در سازگاری عاطفی و رفتاری کودک (SMD: -0.09؛ 95% CI؛ 0.58- تا 0.40؛ P = 0.71؛ I 2 = 64%؛ 5 مطالعه، 203 شرکت‌کننده)؛ مهارت‌های فرزندپروری (SMD: 0.13؛ 95% CI؛ 0.16- تا 0.42؛ P = 0.37؛ I 2 = 16%؛ 3 مطالعه، 319 شرکت‌کننده)؛ و ذهن‌آگاهی والدین (SMD: 0.11؛ 95% CI؛ 0.19- تا 0.41؛ P = 0.48؛ I 2 = 44%؛ 4 مطالعه، 412 شرکت‌کننده) پس از مداخله وجود داشته باشد. ممکن است کاهش جزئی در افسردگی یا اضطراب والدین دیده شود (SMD: -0.24؛ 95% CI؛ 0.83- تا 0.34؛ P = 0.41؛ 1 مطالعه، 45 شرکت‌کننده؛ شواهد با قطعیت بسیار پائین)، اگرچه نمی‌توانیم تاثیری اندک تا عدم تاثیر مداخله را حذف کنیم، اما شاهد کاهش متوسط در استرس فرزندپروری بودیم (SMD: -0.51؛ 95% CI؛ 0.84- تا 0.18-؛ P = 0.002؛ I 2 = 2%؛ 3 مطالعه، 150 شرکت‌کننده؛ شواهد با قطعیت پائین).
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.