موضوع چیست؟
کم‌خونی (سطح پائین آهن در خون) یک مشکل سلامت در سراسر جهان است که ناشی از عوامل تغذیه‌ای (مثلا کمبود مواد مغذی) یا غیر-تغذیه‌ای (مثلا بیماری‌ها یا اختلالات ژنتیکی) است. پیامدهای سلامت آن شامل خستگی، کاهش بهره‌وری و پیامدهای نامطلوب بارداری و کودک است.
چرا این موضوع مهم است؟
فقر آهن (iron deficiency; ID) یکی از علل شایع کم‌خونی تغذیه‌ای است که ناشی از فقدان آهن در رژیم غذایی یا کاهش جذب آن در بدن (به عنوان مثال اجزای موجود در قهوه، چای یا کاکائو جذب آهن را مهار می‌کنند، در حالی که نوشیدنی‌ها و مواد غذایی حاوی ویتامین C بالا، مانند میوه‌ها و سبزیجات، جذب آهن را افزایش می‌دهند) است. برخی از انواع کم‌خونی با مصرف مکمل آهن (از طریق قرص یا قطره)، غنی‌سازی (اسپرینکل یا پودرهای حاوی آهن اضافه شده به غذا) یا بهبود تنوع و کیفیت رژیم غذایی (مانند آموزش یا مشاوره غذایی) قابل پیشگیری یا کنترل هستند.
ما چه شواهدی را به دست آوردیم؟
نوزادان (6 تا 23 ماه)
دو مطالعه مروری نشان دادند که مصرف مکمل آهن باعث افزایش سطح هموگلوبین (haemoglobin; Hb) و کاهش خطر کم‌خونی و کم‌خونی ناشی از فقر آهن (iron deficiency anaemia; IDA) در مقایسه با دارونما (placebo)، عدم-مداخله یا سایر مداخلات شد. غنی‌سازی شیر یا غلات با آهن، پودر ریزمغذی‌های چند-گانه (multiple-micronutrient powder; MMNP)، غنی‌سازی غذاهای تکمیلی در خانه و تغذیه تکمیلی باعث افزایش سطوح Hb و کاهش خطر کم‌خونی در شش مرور شد. در یک مرور، مکمل‌های غذایی بر پایه لیپید (lipid-based nutrient supplementation; LNS) خطر کم‌خونی را کاهش دادند، در حالی که غلات کاترپیلار باعث افزایش سطوح Hb و شیوع IDA شدند.
کودکان پیش-دبستانی و کودکان در سنین مدرسه (2 تا 10 سال)
مصرف روزانه یا متناوب (مثلا 1 تا 3 بار در هفته) مکمل آهن باعث افزایش سطوح Hb و کاهش خطر کم‌خونی و ID در دو مرور شد. برای مصرف روزانه یا متناوب مکمل آهن، هیچ تفاوتی در سطوح Hb در یک مرور مشاهده نشد، اما خطر ابتلا به کم‌خونی و ID با رژیم متناوب افزایش یافت. همه مرورها نشان دادند که مصرف مکمل روی به علاوه آهن در برابر روی به‌تنهایی، نوشیدنی غنی شده با ریزمغذی چند-گانه (multiple-micronutrient; MMN)، و غنی‌سازی غذاها هنگام مصرف با پودر ریزمغذی (micronutrient powder; MNP) حاوی آهن سطوح Hb را افزایش و خطر کم‌خونی و ID را کاهش داد.
کودکان نوجوان (11 تا 18 سال)
سه مرور برای پیشگیری یا درمان نشان دادند که مصرف متناوب مکمل آهن به‌تنهایی یا همراه با سایر ریزمغذی‌ها، مکمل آهن با یا بدون مکمل اسید فولیک یا سایر مکمل‌های ریزمغذی باعث افزایش سطوح Hb و کاهش خطر کم‌خونی می‌شود. نتایج یک مرور حاکی از آن بود که مکمل غذایی و مشاوره تغذیه‌ای باعث کاهش IDA می‌شود. در یک مرور برای پیشگیری، به نظر می‌رسید مکمل آهن با یا بدون اسید فولیک سطوح Hb را افزایش می‌دهد اما تاثیری بر بروز کم‌خونی ندارد.
زنان غیر-باردار در سنین باروری (19 تا 49 سال)
دو مرور نشان دادند که درمان با آهن (خوراکی، داخل-وریدی، عضلانی) سطوح Hb را افزایش داد. یک مرور نشان داد که مصرف آهن داخل-وریدی در مقایسه با آهن خوراکی سطح Hb را افزایش داده و مرور دیگر نشان داد که مصرف روزانه مکمل آهن با یا بدون اسید فولیک یا ویتامین C باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی و ID شد.
زنان باردار در سنین باروری (15 تا 49 سال)
در یک مرور، مصرف روزانه مکمل آهن با یا بدون اسید فولیک باعث افزایش سطح Hb در سه ماهه سوم یا در زمان زایمان و در دوره پس از زایمان شد و خطر کم‌خونی، IDA و ID را در سه ماهه سوم یا هنگام زایمان کاهش داد. شش مرور نشان دادند که آهن داخل وریدی در برابر آهن خوراکی یا آهن عضلانی باعث افزایش سطح Hb شد. در یک مرور، مکمل ویتامین A به‌تنهایی در برابر دارونما، عدم-مداخله یا سایر ریزمغذی‌ها باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی برای مادر شد. یک مرور نشان داد که مکمل لاکتوفرین خوراکی گاوی (oral bovine lactoferrin) در برابر فرآورده‌های آهن فروس خوراکی باعث افزایش سطح Hb و کاهش عوارض جانبی گوارشی می‌شود. در یک مرور، LNS در مقایسه با آهن یا اسید فولیک و MMNها؛، خطر کم‌خونی را افزایش داد.
جمعیت مختلط (همه سنین)
در چهار مرور، مصرف مکمل آهن در برابر دارونما یا عامل کنترل باعث افزایش سطح Hb در کودکان، بزرگسالان و افراد مسن سالم شد. در دو مرور، غنی‌سازی MMN در برابر دارونما یا عدم درمان، سطح Hb را در کودکان افزایش داد، همانطور که مکمل آهن نیز آن را افزایش داد، اما سطح Hb برای کسانی که مداخلات غذایی دریافت کردند، کاهش یافت. مصرف آهن داخل-وریدی در یک مرور منجر به سطوح بالاتر Hb نسبت به آهن خوراکی شد. در مرور دیگر، ویتامین B12 یا مکمل اسید فولیک باعث افزایش سطح Hb نشد. هر یک از مطالعات مروری پیشنهاد کردند که غنی‌سازی غذا با آهن، سس سویای غنی شده با آهن، نمک غنی شده با دو ماده آهن و ید، و چاشنی‌ها یا نودل‌های غنی شده، باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی می‌شوند. در یک مرور، غذاهای تهیه شده در قابلمه‌های آهنی، پتانسیل افزایش سطح Hb را در کودکان نشان دادند.
هیچ مروری بر زنان مسن (50 تا 65 سال به بالا) یا مردان (19 تا 65 سال به بالا) متمرکز نشده، و شیوع کم‌خونی و مالاریا به ندرت گزارش شدند.
این یافته‌ها چه معنایی دارند؟
مصرف روزانه مکمل آهن در مقایسه با عدم درمان ممکن است سطح Hb را افزایش داده و خطر کم‌خونی و IDA را در نوزادان، کودکان پیش-دبستانی و کودکان در سنین مدرسه و زنان باردار و غیر-باردار کاهش دهد. غنی‌سازی غذاها با آهن برای نوزادان و استفاده از قابلمه‌های آهنی برای کودکان ممکن است مزایایی برای جمعیت‌های کم-خطر داشته باشد. بسیاری از کارآزمایی‌ها تاثیرات مکمل‌ها را گزارش کردند، اما مرورهای بسیار کمی بر غنی‌سازی یا بهبود تنوع و کیفیت رژیم غذایی متمرکز شدند. کارآزمایی‌های آینده باید بر انواع مختلف مداخلات برای افزایش تنوع غذاها و کیفیت رژیم غذایی تمرکز کنند.
مصرف روزانه مکمل آهن در مقایسه با عدم درمان ممکن است سطح Hb را افزایش داده و خطر کم‌خونی و IDA را در نوزادان، کودکان پیش-دبستانی و کودکان در سنین مدرسه و زنان باردار و غیر-باردار کاهش دهد. غنی‌سازی غذاها با آهن برای نوزادان و استفاده از قابلمه‌های آهنی برای کودکان ممکن است مزایای پروفیلاکتیک برای جمعیت ساکن در مناطق کم-خطر اندمیک برای مالاریا داشته باشد. در هر گروه سنی، فقط تعداد محدودی از مرورها به ارزیابی نقش مداخلات در جهت بهبود تنوع و کیفیت رژیم غذایی پرداختند. کارآزمایی‌های آینده باید تاثیرات این نوع مداخلات را ارزیابی کرده و نیازهای جمعیت‌های مختلف را در نظر بگیرند.
کم‌خونی یک مشکل شایع سلامت در سراسر جهان است. برخی از انواع این عارضه با مصرف مکمل آهن (قرص یا قطره)، غنی‌سازی (اسپرینکل یا پودرهای حاوی آهن اضافه شده به غذا) یا بهبود تنوع و کیفیت رژیم غذایی (مانند آموزش یا مشاوره) قابل پیشگیری یا کنترل هستند.
خلاصه کردن شواهد به دست آمده از مرورهای سیستماتیک در مورد مزایا یا مضرات مداخلات تغذیه‌ای خاص در پیشگیری و کنترل کم‌خونی در جمعیت مبتلا به کم‌خونی یا غیر-کم‌خونی و به ظاهر سالم در طول چرخه زندگی.
در آگوست 2020، به جست‌وجو در MEDLINE؛ Embase و 10 بانک اطلاعاتی دیگر برای یافتن مرورهای سیستماتیک از کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی و کنترل شده (randomised controlled trials; RCTs) در جمعیت‌های مبتلا به کم‌خونی یا غیر-کم‌خونی و به ظاهر سالم پرداختیم. از متدولوژی استاندارد کاکرین پیروی کرده، و رتبه‌بندی‌های روش درجهبندی توصیه، ارزیابی، توسعه و ارزشیابی (GRADE) را در جایی که ارائه شد، استخراج کردیم. پیامدهای اولیه عبارت بودند از غلظت هموگلوبین (haemoglobin; Hb)، کم‌خونی، و کم‌خونی ناشی از فقر آهن (iron deficiency anaemia; IDA)؛ پیامدهای ثانویه شامل فقر آهن (iron deficiency; ID)، کم‌خونی شدید و عوارض جانبی (مانند اسهال، استفراغ) بودند.
ما 75 مرور سیستماتیک را وارد کردیم، که 33 مورد از آنها ارزیابی‌های GRADE را ارائه کردند؛ کیفیت آنها از سطح بالا تا بسیار پائین متفاوت بودند.
نوزادان (6 تا 23 ماه؛ 13 مرور)
مکمل آهن در دو مرور باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی و IDA شد. غنی‌سازی شیر یا غلات با آهن، پودر حاوی ریزمغذی‌های چند-گانه (multiple-micronutrient powder; MMNP)، غنی‌سازی غذاهای تکمیلی در خانه، و تغذیه تکمیلی باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی در شش مرور شدند. در یک مرور، مکمل‌های غذایی بر پایه لیپید (lipid-based nutrient supplementation; LNS) خطر کم‌خونی را کاهش داد. در مرور دیگر، غلات کاترپیلار باعث افزایش سطح Hb و شیوع IDA شد. استراتژی‌های مبتنی بر غذا (گوشت قرمز و شیر گاو غنی شده، گوشت گاو) هیچ شواهدی را مبنی بر تفاوت نشان ندادند (1 مرور).
کودکان پیش‌دبستانی و در سنین مدرسه (2 تا 10 سال؛ 8 مرور)
مصرف روزانه یا متناوب مکمل آهن باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی و ID در دو مرور شد. در یک مرور، هیچ شواهدی دال بر تفاوت در سطوح Hb مشاهده نشد، اما خطر ابتلا به کم‌خونی و ID با رژیم متناوب افزایش یافت. همه مرورها نشان دادند که مصرف مکمل روی به علاوه آهن در برابر روی به‌تنهایی، نوشیدنی غنی شده با ریزمغذی چند-گانه (multiple-micronutrient; MMN) در برابر کنترل، و غنی‌سازی غذاها هنگام مصرف با پودر ریزمغذی (micronutrient powder; MNP) حاوی آهن در برابر دارونما یا عدم-مداخله ممکن است سطح Hb را افزایش و خطر کم‌خونی و ID را کاهش دهد. محصولات لبنی غنی شده و غلات، هیچ شواهدی را مبنی بر تفاوت در بروز کم‌خونی نشان ندادند (1 مرور).
کودکان نوجوان (11 تا 18 سال؛ 4 مرور)
در مقایسه با عدم استفاده از مکمل یا دارونما، پنج نوع مکمل آهن ممکن است سطح Hb را افزایش داده و خطر کم‌خونی را کاهش دهند (3 مرور). یک مرور در زمینه پیشگیری، شواهدی را مبنی بر تفاوت در بروز کم‌خونی در مصرف مکمل آهن با یا بدون اسید فولیک پیدا نکرد، اما سطح Hb افزایش یافت. مرور دیگر نشان داد که مکمل غذایی و مشاوره تغذیه باعث کاهش IDA شد. یک مرور که غنی‌سازی MMN را با عدم-غنی‌سازی مقایسه کرد، شواهدی را مبنی بر وجود تفاوت در سطوح Hb نشان نداد.
زنان غیر-باردار در سنین باروری (19 تا 49 سال؛ 5 مرور)
دو مطالعه نشان دادند که درمان با آهن (خوراکی، داخل-وریدی (intravenous; IV)، عضلانی (intramuscular; IM)) باعث افزایش سطح Hb شد؛ یک مرور نشان داد که مکمل اسید فولیک آهن باعث کاهش بروز کم‌خونی می‌شود؛ و مرور دیگر نشان داد که مصرف روزانه مکمل آهن با یا بدون اسید فولیک یا ویتامین C باعث افزایش سطح Hb و کاهش خطر کم‌خونی و ID شد. هیچ مروری گزارشی را از مداخلات مربوط به غنی‌سازی یا تنوع و کیفیت رژیم غذایی ارائه نداد.
زنان باردار در سنین باروری (15 تا 49 سال؛ 23 مرور)
یک مرور نشان داد که: مکمل آهن روزانه با یا بدون اسید فولیک باعث افزایش سطح Hb در سه ماهه سوم یا در زمان زایمان و در دوره پس از زایمان شد و خطر کم‌خونی، IDA و ID را در سه ماهه سوم یا هنگام زایمان کاهش داد؛ مصرف متناوب مکمل آهن هیچ تاثیری بر سطح Hb و IDA نداشت، اما خطر کم‌خونی را در زمان ترم یا نزدیک به آن و ID را افزایش و خطر عوارض جانبی را کاهش داد؛ مکمل ویتامین A به‌تنهایی در برابر دارونما، عدم-مداخله یا سایر ریزمغذی‌ها ممکن است سطح Hb مادر را افزایش و خطر کم‌خونی مادر را کاهش دهد؛ MMN با آهن و اسید فولیک در برابر دارونما خطر کم‌خونی را کاهش داد؛ مکمل با لاکتوفرین خوراکی گاوی (oral bovine lactoferrin) در برابر فرآورده‌های خوراکی آهن فروس باعث افزایش سطح Hb و کاهش عوارض جانبی گوارشی شد؛ MNP برای غنی‌سازی در موقع مصرف غذا در برابر مکمل آهن و اسید فولیک ممکن است سطح Hb را در هفته 32 بارداری کاهش داده و خطر کم‌خونی را افزایش دهد؛ و LNS در برابر آهن یا اسید فولیک و MMN خطر کم‌خونی را افزایش داد.
جمعیت مختلط (همه سنین؛ 22 مرور)
مکمل آهن در برابر دارونما یا کنترل باعث افزایش سطح Hb در کودکان، بزرگسالان و افراد مسن سالم شد (4 مرور). به نظر می‌رسید سطوح Hb افزایش یافته و خطر کم‌خونی و ID در دو مروری که به بررسی غنی‌سازی MMN در برابر دارونما یا عدم درمان، آرد غنی شده با آهن در برابر کنترل، نمک غنی شده با دو ماده در برابر نمک غنی شده فقط با ید، و غنی‌سازی برنج با آهن به‌تنهایی یا در ترکیب با سایر ریزمغذی‌ها در برابر برنج غنی نشده یا عدم-مداخله پرداختند، کاهش یافت. هر یک از مرورها نشان دادند که غنی‌سازی در برابر عدم-غنی‌سازی چاشنی‌ها یا نودل‌ها، سس سویا غنی شده (sodium iron ethylenediaminetetraacetate; NaFeEDTA) در برابر سس سویای غنی نشده، و نمک غنی شده با دو ماده در برابر نمک کنترل ممکن است غلظت Hb را افزایش و خطر کم‌خونی را کاهش دهد. یک مرور نشان داد سطح Hb برای کودکانی که کم خون بودند یا IDA داشتند و مکمل آهن دریافت کردند، افزایش یافت و برای کسانی که مداخلات غذایی دریافت کردند، کاهش یافت. مرور دیگر، تاثیرات غذاهای تهیه شده را در قابلمه‌های آهنی ارزیابی کرد، و متوجه سطوح Hb بالاتری در کودکان ساکن در مناطق کم-خطر مالاریا در دو کارآزمایی شد، اما تفاوتی در مقایسه غذای تهیه شده در قابلمه‌های آهنی غیر-چدنی در جمعیت مختلط ساکن در مناطق بومی مالاریا وجود نداشت.
هیچ شواهدی دال بر تفاوت در عوارض جانبی به دست نیامد. شیوع کم‌خونی و مالاریا به ندرت گزارش شدند. هیچ مروری بر زنان 50 تا 65 سال به بالا یا مردان (19 تا 65 سال به بالا) متمرکز نشد.
این متن توسط مرکز کاکرین ایران به فارسی ترجمه شده است.